mextumquli firaqi

türkiye awazi radiyosi: mextumquli 1733-yili etrek bilen gürgen deryaliri arisidiki xachigowshanda dunyagha kelgen. bir texellusluqini tesewwur qilishqa bolidighan mextumquli (mexdumquli, maghtimguli)din bashqa shairning bashqa ismining barliqi éniq emes. köchmen göklen aymiqining gerkez qebilisidin bolghan mextumqulining garri molla dégen nam bilen tonulghan dadisi dewletmemet azadimu öz dewrining aldinqi qatardiki shairlirining biri idi. mextumquli bashlanghuch maaripini dadisining yénida bashlighan. u yene gilemchilik, zergerlikke oxshash ata kesiplirinimu ögengen. u oqushini deslipide qizilayaqta, arqidin buxaradiki kukeltashta dawamlashturghan. melum mezgildin kéyin sébiriyelik türkmen dosti nuri kazim ibni behr bilen birlikte türkmen ahalilirini ékskursiye qilishqa atlanghan. mextumquli bilen nuri kazim afghanistan, hindistan, andin kabul arqiliq özbékistangha ötüp, merghilan, andijan (enjan) we semerqentni ziyaret qilghan. teklipke binaen kukeltashta bir mezgil turghandin kéyin,  eyni dewrning eng meshhur medrisisi bolghan xiwediki shirghazida yene üch yil oqushini dawamlashturghan. u yaxshi oqughuchi bolush süpiti bilen, taliplarning xelpiti bolghan, hetta bezide ustazining ornida ders ötken. u nuri kazim bilen shirghazida turghan mezgilde, medriste türkmenler üchün bir bölek échilghan. hayatining kéyinki mezgilliri heqqide yéterlik uchur bolmighan shair 1783-yildin kéyinki bir waqitta wapat bolghan bolushi texmin qilinmaqta.

u shéirlirida köpinche «mextumquli» dégen isimni, bezide piraqi (piraghi) dégen texellusini qollanghan. mextumquli türkmen qebililiri arisida qanliq toqunushlar yüz bergen, iran shahliqi bilen xiwe xanliqi türkmenlerge qarshi atlanghan mezgilde öy-makanliridin ayrilip qalghan, qul bazarlirida sétiliwatqan we mal-mülükliri bulang-talang qiliniwatqan xelqi üchün qelbi püchülanghan we ularning külpetlirini shéirlirida ipadiligen. türkmenlerning ittipaqliqigha kapaletlik qilish, uning eng ulugh ghayisi bolghan. uning 18-esir türkmenlirining turmushini eks ettürgen shéirlirigha qarap, eyni dewrning ijtimaiy hayatini tehlil qilishqa bolidu. ijtimaiy dawalghushlarni keltürüp chiqarghan bir qisim diniy ölimalar bilen bashqurghuchilar qatlimidin, namratlarni ezgüchi baylar bilen parixorlardin shikayet qilishmu uning shéirliridin orun alghan. akilirining esirge élinip élip kétilgen chet yerlerde ölüp kétishimu uninggha chongqur tesir qilghan bolup, u weqelerni shéirlirida eks ettürgen. sherq edebiy türkchisi bilen birlikte erebche we parschinimu ögengen mextumquli, nizami, seidi shirazi, elshir newai we fuzuligha oxshash kilassik shairlarning eserlirini oqughan. shundaq bolushigha qarimay, u özidin ilgirikilerge oxshash kilassik türk edebiy tilida emes, belki janliq türkmen shéwisini qollinip, addiy uslubta shéirlarni yézish arqiliq türkmen edebiy tilining barliqqa kélishi we tereqqiyatigha muhim töhpilerni qoshqan. u türkmen edebiyatining serkisi bolush bilenla qalmay, tipik türkmen tipining ülgisi bolush arqiliq xelqining yaqturushi —qobul qilishigha érishken.

1983-yili türkmenistanda mextumquli tewellutining 250-xatire yili keng kölemlik paaliyetler ötküzülüp tebriklendi. mextumquli heqqidiki tetqiqatlar 1842-yilidin buyan dawamlashmaqta. mextumquli til we edebiyat institutining qolyazma eserler bölümide, shairning diwanining 100 din artuq nusxisi bar. 1983-yili tewellutining 250 yilliqi munasiwiti bilen, ashxabadta shamuhemmet gandimow teripidin teyyarlanghan kiril élipbesidiki ikki tomluq diwan, eng köp shéirni öz ichige alghan ishenchlik neshr hésablinidu. buningdin bashqa, 1988-yili ashxabadta ereb herpliri bilen teyyarlanghan yene bir nusxisimu neshr qilindi. uning éniqlanghan shéirlirining sani 500 ge yétidu. 1961-yili hüseyin kazim kadiri teripidin teyyarlanghan «mextumquli diwani we yette esir türk shéiriyiti» namliq eser türkiyede neshr qilindi. shairning 304 parche shéiri kirgüzülgen, téximu keng dairilik déyishke bolidighan «mextumquli diwani» namliq eser 1992 -yili himmet biray teripidin teyyarlinip, bir kirish söz bilen birlikte neshr qilindi.

menbeler:

1. Abdurrahman Güzel, “Yunus Emre ve Mahtumkulu’da Ortak Motifler”, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998, s. 66-81.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahtumkulu

3. Mahtumkulu, Divan (haz. Himmet Biray), Ankara 1992, neşredenin girişi, s. 1-30.

4. Yavuz Akpınar, “Mahdumkulu”, TDEA, VI, 111-112.