diwan edebiyatining axirqi chong shairi sheyx ghalip

türkiye awazi radiyosi: diwan edebiyati türk medeniyitige xas bediiy zhanirdur. addiy qilip éytqanda, shairlarning shéirliri toplanghan kitablar «diwan» dep atilidu. bu okyangha oxshash büyük edebiyat zhaniri, seljuqiylar dewridin bashlinip, zamaniwi yaki modérn  dewr dep atalghan 1800-yillarning axirighiche dawamlishidu. nurghun shairlarni barliqqa keltürgen bu edebiyatning aptorliri emeliyette özliri yashighan dewrning elchiliri bolush nuqtisidinmu muhim.

sheyx ghalip mana bu diwan edebiyatining eng axirqi dangliq shairlirining biri bolup, 1757-yili istanbulda dunyagha kelgen. heqiqiy ismi mehmed esed bolghan sheyx ghalipning dadisi reshit ependi sopizm terbiyesi alghan, bowisi mehmed ependimu mewlewi teriqitining serkilirining biri hésablinidu. shair bashlanghuch maaripini dadisidin alghan bolup, dadisiningmu shéir yazghanliqi we ghalipning shair bolup yétilishide muhim rol oynighanliqi melum. kéyinche hamdi isimlik ​​bir alimdin erebche ögengen we özige esed dep texellus qoyuwalghan mehmed, sulayman neshettinmu ilim tehsil qilghan. u «esed» dégen texellusni bashqilarningmu ishletkenlikini körüp, «ghalip» dégen texellusini ishlitishke bashlighan. u yigirme töt yash waqtida «diwan»ini, yigirme alte yashqa kirgende, özining «hösni ashiq» namliq bibaha esirini yazghan؛ bu eser türk edebiyatidiki mesnewi zhanirining eng muweppeqiyetlik misallirining biri dep qarilidu. ailisidikilermu mewlewi bolghachqa, mewlewi muhitida chong bolghan sheyx ghalip, bu teriqetning sheyxliridin sawaqlarni élip yétishken we axirida mewlewi derwishige aylanghan. shair 1784-yili zahid hayatigha qedem bésish meqsitide konyagha barghan. lékin, dadisi zahidliqini istanbulda tamamlishini iltimas qilip, kéreklik ijazetlerni alghandin kéyin, ghalip istanbulgha qaytip kelgen. ghalip 1784-yili 7-ayning 10-küni bashlighan zahidliq hayatini 1787-yili 7-ayning 11-küni tamamlap, «dede»ge aylanghan. bashqiche éytqanda, u 30 yash waqtidila «dede» dégen namgha érishken. teriqet ichidiki izdinishliri bilen mewlewilerning, shéirliri bilen edebiyat sahesining diqqitini tartqan ghalip, orda teripidinmu tonulghan dangliq bir zatqa aylanghan. ghalip dedening pat-patla ordigha teklip qilinishi yaki padishahning özi biwasite mewlewixanigha kélip, uning shéirlirini anglishi, uni mukapatlishi ordining uni qanchilik qedirligenliki nuqtisidin muhim. undin bashqa, mewlewixanida her heptide ikki kün mesnewi derslirini bergen ghalipqa, bir mezgil ötkendin kéyin sultan selim teripidin mesnewi xan teyinlesh hoquqi bérilgen, barliq mewlewi sheyxliridin üstün maqamgha ige bolghan. shairning 1799-yili 42 yéshida wapat bolushi tughqanlirini qattiq zilzilige keltürgen. muweppeqiyetliri we mijezi bilen qaldurghan nami hem özi yashighan mezgilde, hemde kéyinki dewrlerde izchil dawam qilghan.

sheyx ghalipning shéirliri uslub jehette «sebqi hindi» namliq edebiy éqimning tesiride yézilghan. uning yene bir alahidiliki shuki, u özini burun yashighan yaki öz dewrdash shairlirigha oxshimaydighan, özige xas shéir uslubini barliqqa keltürgen. uning jemiy töt parche esiri bar؛ bular: «diwan», «hösni ashiq», «sherhi jerirei mesnewi» we «essöhbetussefiyye»dur. bularning ichidiki eng muhim eser «hösni ashiq» bolup, bu eser hösn (güzellik) isimlik bir qiz bilen ashiq isimlik bir yigitning toqulma söygüsini teswirleydighan sopizmche téma we asasqa ige bir mesnewidur. ziya pasha bu eserning ehmiyitini «kelmishtur u shairi yégane, goya bu kitab üchün jéhane (jahangha)» dégen misraliri bilen ipadiligen. bu eser 1784-yili yézilghan bolup, 2041 béyit we töt tardiyedin terkib tapqan. sopizm nahayiti jelpkar shekilde bayan qilinghan bu kitab, oqurmenlerning yaqturushigha érishken.

ghalipning shéirdiki muweppeqiyiti we küchi nurghun shairlargha chongqur tesir körsetken. u hayat waqtidila, esrar dede we neyyir dedege oxshash dangliq shexsler uning tesiride shéirlarni yazghan. tesiri u ölgendin kéyinmu dawamlashqan؛ hetta kechejizade izzet molla, hösni ashiqtin ilhamlinip, «gülsheni ashiq» namliq mesnewisini yazghan. waqanüwis pertew, ayintapli ayni, ziwer pasha, bosniyelik fehim, sheref xanim, sheyxulislam arif hikmet, enderunluq rasix, yéngisheherlik ewni, bayburtluq zihnigha oxshash shairlar uni yaqturghan, beziliri uninggha nezirelerni yazghan. hazirqi zaman türk shéiriyitining ehmet hashim, behchet nejatigil, asaf xalet chelebi, sezai karakoch we hilmi yawuzgha oxshash serkiliri sheyx ghalipning shéirliridin paydilanghan. derweqe, enenidin paydilinish mesilisi otturigha qoyulghan her qandaq yerde sheyx ghalip eng tördin orun alidu. hazirqi zaman türk edebiyatigha menbelik qilghan «hösni ashiq»qa oxshash bashqa bir mesnewi yoq. ehmed hemdi tanpinar «huzur» namliq esiride, orhan pamuq «qara kitab» namliq romanida sheyx ghalip we hösni ashiqtin neqillerni alghan. fazili hüsnü daghlarja «sheyx ghalipqa güldeste» dégen mawzuda «hösni ashiq» weznide shéirlarni yazghan.

18-esirning eng muhim shairlirining biri, shundaqla diwan edebiyatining eng axirqi küchlük shairi bolghan sheyx ghalip shéirliri yéngiliqi, we témilirining köp xilliqi sewebidin küntertiptin chüshüp qalmighan, belki dewrdashliridin tartip ta zamanimizghiche nurghunlighan shairlargha chongqur tesir körsetken we körsitishni dawamlashturmaqta.

menbeler:

1. Muhsin KALKIŞIM. (1994). Şeyh Galib Dîvânı. Ankara.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyh-galib

3. https://www.turkedebiyati.org/seyh-galip/

4. Cafer MUM. (2012). XVIII. Yüzyıl Türk Edebiyatı. Anadolu Üniversitesi. 76-126. s.