ottura esir türk edebiyatining meshhur namayendisi- fuzuli

türkiye awazi radiyosi: qolimizda fuzulining tughulghan yilini éniq körsitip béridighan tarixi höjjet yoq. uning parsche diwanidiki bir qesidiside özining ellik yil shéir yazghanliqini bayan qilghanliqigha asasen, shairning 1480-yili yaki buningdin bir qanche yil kéyin tughulghanliqini éytishqa bolidu.

fuzuli aqqoyunlu türkmenlirining bayat qebilisidin bolup, aqqoyunlu hökümranliqi dewride bu sulalisining qarmiqidiki iraqi ereb dep atilidighan rayonda yashighan. üsküdardiki haji selim agha kutupxanisidiki bir «hediyqetussueda» (bextlikler baghchisi) namliq qolyazmisigha qarap, tégining tatar ikenliki toghrisidiki ibarini «türk» dégen menide ishletkenlikini mölcherligili bolidu.

shairning dadisining hillening muptisi ikenliki, tunji telimini dadisidin alghanliqi, kéyin rehmetullah isimlik bir muderriste oqughanliqi, hetta ustazining qizigha köyüp qalghandin kéyin, shéir yézishqa bashlighanliqi toghrisidiki riwayetlerning toghriliq derijisi éniq emes. lékin, fuzulining shéirliridiki izlargha asaslinip, uning tunji edebiy zoqni ezerbeyjan edebiyatining meshhur erbabi hebibidin alghanliqini texmin qilish mumkin. fuzuli sharait yar bergen bolghachqa, telim-terbiyesi jeryanida ereb we pars tillirini nuqsansiz halette eserlerni yézip, shéir-qoshaqlarni toquyalaydighan halette ögengen. derweqe, u özining türkche diwanining muqeddimiside ilimi paaliyetliri toghrisida bezi uchurlarni bérip: «men uzunghiche hayatimni eqliy we neqliy ilimlerni öginishke, hékmet we matématika penlirini hasil qilishqa serp qildim. arqidin tepsir we hedis ilimliri bilen meshghul boldum» dep yazidu. parsche diwanning kirish sözidimu özining özige xas senet iqtidari sewebidin yash waqitlirida shéirgha bekla bérilip ketkenlikini, emma bilimge bolghan ishtiyaqining özini turmuzlighanliqini qeyt qilidu.

shairning heqiqiy ismi mehmed, dadisining ismi sulaymandur. u texellus qilip ishletken «fuzuli» dégen söz hem «özi bilen alaqisi yoq ishlargha ariliship, qalaymiqan gep-sözlerni qilidighan adem» dégen menini hemde «ulugh, üstün, peziletlik» dégendek menilernimu bildüridu. shair parsche diwanining kirish sözide özining bu texellusni tallishigha izahat bérip: «shéir yézishqa bashlighan chaghlirimda, texellus üstide nechche kün oylandim. melum mezgil ötkendin kéyin, men tallighan texellusni bashqilarningmu ishlitiwatqanliqidin xewer tépip, yene bashqa texellus tallidim.  axiri mendin ilgiriki shairlarning ibarilerni emes, texelluslarni qolgha chüshürüsh üchün küresh qilghanliqini hés qildim. qalaymiqanchiliqqa xatime bérish üchün, <fuzuli> dégen sözni texellus qilip tallidim. héchkimning bu isimni yaqturmaydighanliqini, shunga uni almaydighanliqini perez qilghanliqim üchün, bu texellusqa shérik chiqip qélish endishisidin qutuldim. uning üstige, tengrining iltipati bilen, men barliq bilim we ilimlerni özige toplighan bir ademdek yashap kétiwatimen. texellusum bu meqsetnimu öz ichige alidu» dégen.

gerche fuzulining tebriz, anadolu we hindistan qatarliq jaylargha bérip-kélish arzusi küchlük bolsimu, emma u özi tughulup chong bolghan iraq rayonining sirtigha chiqish pursitige érishelmigen. melum bolghinidek, u hayatini kerbala, hille, nejef we baghdadta ötküzgen.

1534-yili qanuni sultan sulayman baghdadni boysundurghanda, «keldi burjii ewliyagha padishahi namdar» dégen ibariler arqiliq eyni chaghning waqtinimu körsitip bergen misraliri bilen bashlanghan meshhur qedisi bilen birlikte sultangha besh qeside sowgha qilghan. menbelerde körsitilishiche, u yene sedri ezem meqbul pasha, qazesker abdulqadir chelebi, mergen jelalzade mustapa chelebige oishash zatlarghimu qesidilerni yézip sunghan. baghdad yürüshige qatnashqan shairlardin xiyali beg we tashlijaliq yehya begler bilen tonushup, dostane alaqe ornatqan.

fuzuli 1556-yili baghdad we uning etrapini qaplap ketken chong wabada qaza qilghan. eng küchlük riwayetlerge qarighanda, ölüm orni kerbala bolsimu, qebrisi heqqide éniq uchur yoq.

alim shair fuzuli özining türkche diwanning kirish sözide shéirgha bolghan köz qarishini bayan qilip: «ilimsiz shéir uli qoyulmighan tamdur, uli yoq tam biitibardur» deydu. muqeddimide özining kéyinche muhebbet shéirlirini yazghanliqini, emma ularning uzun put tirep turalmaydighanliqini hés qilghandin kéyin, kéche-kündüz tiriship, barliq ilimlerni ögengenlikini éytidu. fuzulining qarishiche, shéir insanni yüksek pellilerge kötüridighan ilahiy iltipat bolup, allah nahayiti az sandiki bendilirige shéir yézish talantini ata qilghan, zinnetke éhtiyajliq bolmighachqa, bu talantni peyghemberlirige bermigen. fuzulini türk edebiyatining eng ulugh zatlirining birige aylandurghini, uning semimiyliki, qizghinliqi, addiyliqi, sezgürlüki we ipadilesh iqtidarining yuqiriliqidur. fuzuli muhebbet, azab-oqubet, dunya lezziti we bayliqining erzimesliki shundaqla héchkim qéchip qutulalmaydighan ölüm pikrini nahayiti yuqiri bediiylik bilen ipadiligen. fuzulining dangqi, tesiri we nopuzi u hayat waqtidila barliq türk-islam döletlirige tarqilishqa bashlighan. türk-islam dunyasida uning nami ulugh shair bolupla qalmay, ewliyaliq derijisige kötürülgen allah ashiqi bir zatqa wekillik qilghan. firansiyelik tetqiqatchi éliot fuzulining islam medeniyiti we edebiyatining üch chong tili bolghan ereb, pars we türk tillirida «ülgilik shair, üch tilning hemmiside mukemmel adem» ikenlikini otturigha qoyghan.

fuzulining dangqining islam dunyasining köpinchisige tarqilishidiki sewebni uning bu üch xil tilda bediiy shéirlarni yazghanliqi bilen chüshendürüsh mumkin. shair iraq rayoni türkmenliri arisida dunyagha kelgen we yashighan bolup, u yede ezerbeyjan türkchisi ishlitiletti. bu nuqtidin éytqanda, tilning bu shéwining alahidilikini eks ettürüshi tebiiy.

fuzulining muhebbet shéirlirining esirler boyiche yaqturup oqulushining sewebini kechürmish, yalghuzluq we menggülük séghinish béghishlighan semimiyettin izdesh kérek. mijezining shéirlirida eks étishi uning bediiy ipadilesh küchini teshkil qilidu.

fuzuli öz dewridin tartipla hem diwan hemde xelq shairlirining yaqturushigha érishken. uning shéirlirigha, bolupmu ghezellirige nezire yazmighan diwan shairi asasen yoq. u barliq tezkirilerde, belkide héchbir shairgha nésip bolmaydighan shekilde alahide hörmet we minnetdarliq bilen tilgha élinghan.

fuzuli türk edebiyatining shéirliri notilashturulghan shairlirining aldinqi qataridin orun alidu؛ uning notilashturulup éytilghan 100 parchidin artuq esiri bar. bularning ichide «méni jandin zériktürdi, japadin yar zérikmesmu?» namliq shéiri on qétim, «shunchilik exmeqmenki, dunyaning némilikini bilmeymen» dégen misralar bilen bashlanghan shéiri sekkiz qétim oxshimighan uslublarda notilashturulup éytilghan.

fuzulining türkche, parsche we erebche üch parche diwanidin bashqa, su qesidisi, leyli-mejnun, hösni ashiq qatarliq 15 parche esiri zamanimizghiche yétip kelgen.

menbeler:

1. Abdülbaki Gölpınarlı, Fuzûlî, İstanbul 1932.

2. Abdülkadir Karahan, Fuzulî: Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, İstanbul 1949.

3. Agâh Sırrı Levend, Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi, Ankara, s. 237-268. 1959

4. Atâ Terzibaşı, “Fuzûlî’nin Doğum Yeri”, TY, sy. 251, s. 436-440. 1955

5. https://islamansiklopedisi.org.tr/fuzuli 

6. Külliyyât-ı Dîvân-ı Fuzûlî (nşr. M. Fuad Köprülü), İstanbul 1924.