yunus emre we uning ortaq edebiyatimizdiki orni

türkiye awazi radiyosi: uzun yillar boyiche tughulghan we wapat bolghan waqti heqqide türlük munaziriler élip bérilghan yunus emrening, 1240-41-yilliri tughulghanliqi, 82 yil yashap, 1320-yili wapat bolghanliqi otturigha qoyulmaqta. tetqiqatchilar cheklik menbelerge tayinip, uning tughulghan we wapat bolghan waqti heqqide ortaq tonush hasil qilghan bolsimu, emma, uning hayati, baliliqi we telim-terbiyesi heqqide héchqandaq yazma matériyal yoq. uning anadoluning ichki qismida tughulghanliqi, nurghun jaylarni seyle-sayahet qilghanliqi we anadoluda wapat bolghanliqi melum. shairning shéirliri xelq ichide  éghizdin-éghizgha keng tarqalghan. uning nurghun jaylarda qebrisi bolsimu, tetqiqatchilar eng yéngi tetqiqatlargha asaslinip, eskishehrining sariköy baziri yunus emre yézisidiki qebrini <uning heqiqiy qebrisi bolushi mumkin> dep yekün chiqardi. qaraman, aqsaray, konya we ezerbeyjanning gah qatarliq jayliridiki qebrilerning kishilerning uninggha bolghan muhebbiti sewebidin barliqqa kelgenliki otturigha qoyulmaqta. gerche uning yash waqitlirida tapduk emre dergahida turghanliqi toghrisida riwayetler tarqalghan bolsimu, emma uning anadolu, demeshq, baghdad, ezerbeyjan we rumeli qatarliq jaylargha barghanliqi؛ qeryergila barsa, shéirliri we yéqimliq parangliri bilen kishilerning yaqturushigha érishkenliki qeyt qilinidu.

uning zamanimizghiche saqlinip qalghan birdinbir esiri «risaletunnusxiyye» 1307-yili tüzülgen. hazir eng kona nusxilirining biri XIV esirde köchürülgen rittér nusxisidur. bu eserning her xil dewrlerde yézilghan 600 béyittin terkib tapqan nurghun nusxiliri bar. axirqi qétim mustapa tatchi teripidin teyyarlanghan «ishitinglar, ey yarenler» namliq töt tomluq eng tepsiliy eser 2012-yili istanbulda neshr qilindi.

yunus emre qedimki anadolu türkchisning shekillinishide intayin muhim rol oynighan tunji türk shairi. u ishletken söz-ibare we ipadilesh uslubliri, ulargha yüklengen mene we kinayiler türkchining edebiy tilgha aylinishidiki muhim qedemlerning biri. mahiyette, yunus emreni bashqa sopi shairliridin perqlendüridighan nuqtimu del mushu. suleyman sheyxi yunustin kéyin kelgen shairlarning uninggha oxshash shéirlarni yézishqa muweppeq bolalmighanliqini qeyt qilsa, ismail haqqi bursewi: «sheyx yunus bu tilning xetmidur. chünki uningdin kéyin kelgen erbabi mezakinning her biri uning yolidin mangdi, nezmde uni doridi» deydu. yunustin ilgiri éghiz edebiyati mewjut bolghan bolsimu, yunus anadoluda güllengen gherbi türk tilida tunji we eng güzel shéirlarni yazghan, éghizaki bilimlerdin paydilinip tilni bediiyleshtürüp, türkchidiki tesewwup tilini yaratqan. yunusning addiy türkchisi ichide ishlitilgen ereb we parsche sözlerning bir qismi, türkchining fonétikisigha maslashturulghan. uningdin bashqa, uning diwanida bügünki künde ishlitilmeydighan nurghun qedimki sözlermu bar. uning shéirlirida eyni dewr medeniyitini eks ettürüp béridighan nurghun diniy atalghu we uqumlar shundaqla shéwe-maqallarmu uchraydu. yunus emrening idiyesining gülshehri, qayghusiz abdal, ashiq pasha we ehmed feqih qatarliqlarning idiyeliridin perqi yoq. emma, u türkchige élip kelgen oxshimighan ahang we sözlerge yoshurghan meniliri bilen ulardin perqlinidu. uning ilahiylirining esirlerdin buyan oqulup, ta hazirghiche saqlinip qélishidiki seweb, uning shéirlirigha hökümranliq qilghan bu uslubtin bashqa nerse emes.

türk tesewwup (sopi) edebiyati saheside özige xas uslub yaratqan yunus emre, ehmed yesewi bilen bashlanghan xaniqa shéir enenisini özgiche ipadilesh shekli bilen anadoluda qaytidin otturigha qoydi, rumelide güllengen sopi edebiyati uning zor tesirige uchridi. yunus sopizm idiyesini chongqur chüshinip turmushigha singdürgen bolup, semimiyet, hayajan we söygü bilen yughurulghan ilahiylirining menisi chongqur, uslubi rawan idi. u pütkül insaniyetni ilahiy muhebbet, qérindashliq, rehimdillik we köyümchanliqqa chaqirdi hemde insan bolushning, özini tonushning we janabi heqke (allahqa) yétishning shertliri we yollirini chüshendürdi.

gerche u shéirlirida etrapida bolup ötken ishlar, tebiet we insaniy qimmet qarashlardin bezi misallarni bergen bolsimu, yunus emre ezeldin maddiy éléméntlarni özining nishani qilmighan. aldi bilen, yunusning sopizm heqqidiki chüshenchisi quran we sünnetni, özidin ilgiri yashighan sopilarning oy-pikirliri we kechürmishlirini asas qilidu. emeliyette, yunusning méhri-muhebbet üstige qurulghan tepekkur dunyasi, insanni söyüsh nuqtisida toxtap qalmaydu, belki xudani söyüshkiche kéngiyidu.

suleyman sheyximu yunus we uning shéirliri heqqide toxtilip, mewlana jalalidin rumining yunus heqqide: «ilahiy menzillerning qaysisigha chiqsam, aldimda bu türkmen ustazning izini kördüm, uningdin ötüp kételmidim» dégenlikini neqil qilidu. gerche bu bir riwayet bolsimu, yunus emrening anadoludiki tesewwup shéiriyitining shekillinishige qanchilik tesir zor körsetkenlikining roshen ipadisi.

menbeler:

1. https://islamansiklopedisi.org.tr/yunus-emre

2. Meşedihanım Nemet, Azerbaycan’da Pirler, Bakü 2010, s. 162.

3. Mustafa Tatcı, Yunus Emre’nin Mürşidi Tapduk Emre, Ankara 2012.

4. Şeyh Baba Yûsuf Sivrihisârî, Mevhûb-ı Mahbûb (haz. Ahmet Kartal), Eskişehir 2000, s. 529.