qipchaq türkchisi dewri we eserliri
nazgül qadirowa teripidin teyyarlanghan «hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, türk xelqlirining medeniyiti we tilining muhim musapilirining biri bolghan «qipchaq türkchisi dewri we eserliri» heqqide toxtilip ötimiz.
ezerbeyjan armiyesi «bayraqtar aqinji» uchquchisiz hujumchi hawa apparati manéwiri ötküzdi
türkiye awazi radiyosi: bir tilning tereqqiyati we özgirishini chüshinish üchün, biz u tilning tarixi musapisi shundaqla shu jemiyetning étiqadi we ijtimaiy medeniyet tarixini etrapliq tetqiq qilish arqiliq otturigha qoyulghan bir yilnamige mohtajmiz. biz nöwette dewrimiz türk dunyasi tetqiqatlirining bu jehette muweppeqiyetlik ilgirilewatqanliqigha shahit bolmaqtimiz. türkologiye penlirining tesis qilinishi bilen birlikte, türk tillirining tarixi dewrlirining chégraliri békitilip, etrapliq tetqiqatlar bashlandi. türk tilining tarixi jeryanlirining biri qipchaq dewri türkchisi. kona qipchaq türkchisi yaki quman türkchisi depmu atilidighan türkche 13-15-esirler arisida, bir tereptin qaradéngizning shimalidiki bügünki rusiye, ukraina we kawkaz rayonida, yene bir tereptin jenubta misir we süriyede yéziq tili süpitide qollinildi. qipchaq türkchisining yiltizi türklerning qipchaq tarmiqigha tutishidighan tarixiy türk shéwisi bolup, bu diyalékt köchüshler, qul sodisi we yallanma eskerler sayisida keng rayongha tarqaldi.
türkologlar tarixiy türk tilining qipchaq türkchisi dewrini oxshimighan menbeler, dewr we muhitlargha asasen bozqir qipchaqchisi, memlukiylar qipchaqchisi we ermen qipchaqchisidin ibaret üch guruppigha ayrip tetqiq qilmaqta. bu dewr türkchisige töhpe qoshqan eng muhim eserlerning biri «Codex Cumanicus» namliq ikki qisimliq lughet bolup, uni 14-esirde italiyelikler bilen gérmanlar tüzigenidi. «Codex Cumanicus» türk tili tarixidiki latin herpliri bilen yézilghan tunji eser hésablinidu. bu qumanlar arisida xiristiyan dinini tarqitish paaliyiti bilen shughullanghan missiyonérlar teripidin türk tilini chüshinish meqsitide yézilghan bir yétekchi kitab. 14-esir türkchisini yorutup béridighan bu eserning birdinbir qolyazma nusxisi, italiyening wénitsiye saynit markus kutupxanisida saqlanmaqta. kéyinki waqitlarda, bashqiche qilip éytqanda, 14-16-esirdiki memlukiylar qipchaqliri dewride yézilghan nurghun eserler bizgiche yétip keldi. türkologlar bu eserlerni lughet we girammatika, fiqhi eserliri, oqyachiliq, atchiliq eserliri we edebiy eserler qatarliq katégoriyelerge ayridi. kona qipchaq dewridiki eserlerning eng muhim teripi, ereblerge türkche ögitish üchün nurghun girammatika we lughetlerning yézilghan bolushidur. ebu heyyan muhemmed bin yüsüpning «kitabul idrak lilisanil etrak», yeni «türk tilini chüshinish kitabi» namliq eser aldinqi qatardiki lughet, girammatika we jümle tüzüsh qaidiliri kitabidur. memlukiylar qipchaqchisi dewrining hazirghiche saqlinip kelgen birdinbir edebiy esiri «gülistan terjimisi» dep qaralmaqta. gülistan terjimisi iran shairi seidining esirining seyfi sarayi teripidin 1291 yili pütken erkin terjime nusxisini körsitidu. u dewrning yene bir alahidiliki, qipchaqlar ermenler bilen qoshna bolup, ularning élipbesini qollinip eserlerni qaldurghan bolushidur. 16-17- esirlerde lwow, kamyanéts-podilski, ukraina, rominiye, moldowiye, qirim we türkiye qatarliq keng rayonda ermen qipchaqchisida yézilghan tékistler tépildi؛ 1521-yilidin 1669-yilighiche bolghan jeryanda, ermen élipbesi bilen qipchaqche yézilghan 112 parche qolyazma dewrimizgiche yétip kelgen bolup, hejimi texminen 25-30 ming betke yétidu.
tarixta ismini qaldurup ketken qipchaq türklirining qipchaqchisining bügünki warisliri süpitide qazaqlar, qirghizlar, qazan we qirim tatarliri, qumuqlar, qarachay-malqarlar, nogaylar, qaraylar we urum türklirini sanap öteleymiz. hazirghiche tetqiq qiliniwatqan bu dewr eserliri türk dunyasi we türk medeniyitige zor töhpe qoshmaqta.
