suning küchi «yoruqluq» béridu

 mahmut gürer teripidin teyyarlanghan «énérgiye dunyasi» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, suning énérgiye ishlepchiqirishtiki muhimliqi we suning yoshurun küchini qoghdash üchün türkiye ishqa ashurghan layiheler heqqide üstide toxtilimiz. 

*** ***** *** ******* *

derya boyida olturghanda, yéningizdin ötüp kétiwatqan suning öyingizni yorutidighanliqini yaki yéngi ewlad éléktironluq aptomobilingizni énérgiye bilen teminleydighanliqini bilemsiz?

türkiyening omumiy tokining üchtin biri 32 ming 400 mégawat tok su éléktr istansisi arqiliq teminlinidu. yerlik séjil we pakiz tok ishlepchiqirish usuli süpitide alahide közge körüngen su éléktr istansisi énérgiye ishlepchiqirish jeryanida héchqandaq exlet we karbon qoyup bérishni keltürüp chiqarmaydu we türkiyening énérgiye éhtiyajini qandurushigha zor töhpe qoshidu.

2002-yildin buyan yusufeli tosmisi we su éléktr istansisi, ilisu tosmisi we su éléktr istansisi, derener tosmisi we su éléktr istansisi, ermenek tosmisi we su éléktr istansisi qatarliq dunya miqyasida muhim qurulushlar qatarida orun alghan 625 su éléktr istansisi ishqa kirishtürüldi.

****** ** ******* *******

yilliq su éléktr ishlepchiqirish iqtidari 22 yil ilgiri 45 milyard kilowat saet bolup, hazir texminen 112 milyard kilowat saetke yetti.

türkiyening qurulma tok sighimining üchtin birini 32 ming 400 mégawatliq qismini su éléktr teshkil qilidu. buninggha asasen türkiyediki her üch chiraghning biri su éléktér énérgiyesini ishlitidu.

bu yerdiki nishan bayliqning eng ünümlük ishlitilishi we kéyinki ewladlargha «énérgiye jehette pütünley musteqil bir türkiye» ni qaldurush dep békitildi.

yüsüfeli tosmisi we su éléktr istansisi türkiyediki eng égiz tosma bolup, égizliki 275 métir kélidu we öz katégoriyeside dunya boyiche 5 - égiz tosma hésablinidu. bu layihe antalya chongluqidiki bir sheherning nopusigha teng kélidighan 2 milyon 500 ming kishining tok éhtiyajini qanduralaydu. yilliq otturiche tok ishlepchiqirish iqtidari 1 milyard 900 milyon kilowat saet.

ilisu tosmisi we su éléktr istansisimu qachilash sighimi jehette türkiyening atatürk, karakaya we keban tosmiliridin qalsila 4 - -chong éléktr istansisi bolup, su séghimchanliqi jehette 2-chong tosma hésablinidu.

***** ******** ***********

ilisu tosmisining égizliki 135 métir, su séghimchanliqi 24 milyon kub métir kélidu we béton yüzi jehette dunya boyiche birinchi orunda turidu. 2020-yili 19 - mayda tunji tok ishlepchiqirishni bashlighan we 2020-yili 23 - dikabirda toluq ishlepchiqirishqa kirishtürülgen bu éléktér istansisi bügünge qeder 8 milyard kilowat tok ishlepchiqirish bilen dölet iqtisadigha texminen 23 milyard lira töhpe qoshti.

derener tosmisi we su éléktr istansisi türkiyening yüsüfeli tosmidin qalsila 2 – eng égiz tosmisi bolup, égizliki 249 métir kélidu, 670 ming mégawat qurulma küchi bilen her yili ottura hésab bilen 2 milyard 118 milyon kilowat saet tok tarqitalaydu.

su éléktr énérgiyeside dunya miqyasida qurulma küchi ret tertipide, türkiye dunya boyiche 9-orunda, yawropa boyiche 2-orunda turidu. xitay 415 ming mégawat bilen birinchi orunda, biraziliye 110 ming mégawat bilen ikkinchi orunda, amérika 102 ming mégawat bilen üchinchi orunda turidu.

**** ***************

türkiyening tosmilargha salghan mebleghliri tok ishlepchiqirish jehette intayin muhim, emma bu tosma qurulushining muhim bolushidiki birdinbir seweb emes. türkiye kishi béshigha toghra kélidighan su miqdarini nezerde tutqanda, su bésimigha giriptar bolghan dölet dep qarilidu. mölcherge qarighanda, türkiyede kishi béshigha toghra kélidighan su miqdari bügünki künde 1519 küp métér bolup, 2030-yili nopus 100 milyongha yétishi we kishi béshigha toghra kélidighan su miqdari 1100 küp métérgha chüshüp qélishi mumkin. bu türkiyeni su jehette namrat döletler qatarigha ekirip qoyidu. bu wejidin suning ünümlük ishlitilishi üchün yene bir muhim layihe ishqa ashurulmaqta.  

türkiyede ishlitishke bolidighan su bayliqini tereqqiy qildürüsh üchün tosma, kölchek qatarliq saqlash eslihelirining tamamlinishi tézlitmekte. hazir bu eslihelerning saqlash sighimi 186 milyard kub métirgha yetti. 2025-yilghiche buninggha yene 8 milyard kub métir qoshush nishan qilinmaqta.  

******** *************

su bashqurush idarisimu su bésimigha qarshi küreshte aktip rol oynimaqta. ichilidighan we ishlitidilidighan su oymanliqini qoghdash pilanidin bashqa yene, tarmaqlarning su bayliqini ishlitishni toghra pilanlap, su ishlitidighan sahelerde suning adil we tengpung hembehirlinishige kapaletlik qilish arqiliq qolgha kélidighan paydini eng yuqiri chekke yetküzüsh meqsitide su teqsimlesh muessseliri pilanmaqta.

türkiye miqyasida 246 yer asti su tosmisi sélinmaqta. bu tosmilar «yer asti süyini toluqlash muessiseliri» dep atilidu. bügünge qeder tamamlanghan tosmilarning sanining 150 ke yetkenliki melum. pütken yer asti tosmilardin bolsa, 36 ming dekar yerge sughurush süyi we 21 milyon kub géktométir ichimlik ​​suyi teminlenmekte.

yer asti tosmilargha yighilip qalghan suni zörür tépilghanda yer yüzige tartip chiqarmaqta. yer astidin tatliq suning déngizgha bihude éqishining aldi élinmaqta. tatliq su bilen tuzluq süning ariliship kétishining aldiélinishtin bashqa yene, pargha aylinishimu tosup qilinmaqta.