edip ehmet yükneki we etebetul heqayiq

edip ehmed yükneki we etebetul heqayiq

hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar (03)

nazgül qadirowa

türkiye awazi radiyosi: nazigül qadirowa teripidin teyyarlanghan «hayatini türk dunyasigha béghishlighanlar» namliq sehipimizning bu heptidiki bölümide, 12 – esirde yézilghan we türk-islam edebiyatining nadir bibaha eserliridin biri bolghan «etebetul heqayiq» heqqide shundaqla uning yazghuchisi ehmet yükneki heqqide toxtilimiz.

*** ****** *****

türkler omumen 11-esirde islamni qobul qilghan idi. tunji musulman türk döliti bolghan qaraxaniylar dewride yaritilghan islam türk edebiyatining deslepki ülgiliri bügüngiche saqlinip kelmekte. shularning biri del «etebetul heqayiq» namliq shah eser hésablinidu. bu islamni yéngi qobul qilghan bir jemiyet üchün yéngi étiqadni ulargha öz tilida chüshendürüsh meqsitide yézilghan idi. eserning aptori 12-esirde yashighan tughma ema qaraxaniylar dewrining ataqliq türk shairi edip ehmet yükneki idi. uning hayati heqqide intayin cheklik melumatlargha igimiz. shair heqqide bilingenlirining köpinchisimu uning özining esiri «etebetul heqayiq» ni asas qilidu. melumki, dadisining ismi mehmut bolup, edib ehmet yüknekiyning semerqentning yénidiki yükneki shehiride tughulghanliqi melum. aptor heqqidiki uchur menbelirining yene biri elshir newaining «nesayimul-mahabbe» namliq esiridur. bu eserde edip ehmed yükneki türk, dindar we eqilliq kishi süpitide tonushturulidu. ereb we pars tilini yaxshi bilidighanliqi, tepsir we hedis qatarliq islamiy ilimlerde pishqanliqi, peziletlik bir alim ikenliki bayan qilinidu.  uning imam ezemning oqughuchisi ikenliki we bashqa oqughuchilargha sélishturghanda köprek mextashlargha sazawer bolghanliqi qeyt qilinidu. lékin, bu melumatlar tarixiy jehettin toghra emes> dep qaralghan bir riwayette, xelq arisida edib ehmedning diniy salahiyet derijisining qanchilik yuqiri ikenliki körsitip bérilidu. shairning bezi sözliri we nesihetliri xelq arisida éghizdin éghizgha köchüp, 15-esirning axirigha yétip kélelishi, uning türk xelqi ichide uzun yil dawamlashqan tesirini namayan qilip béridighanliqi bilenmu alahide ehmiyetke ige. shairning qachan tughulghanliqi we qachan wapat bolghanliqi toghrisida royxetke élinghan héchqandaq melumat yoq. 

***** ******* ********

«etebetul heqayiq» 12-esirde xaqaniye shiwiside yézilghan bibaha eserlerning biri hésablinidu. u merkez qilghan téma nuqtisidin diniy, exlaqiy didaktikiliq eser dep qarilidu. u öz nöwitide yene türk tarixigha nisbeten bolupmu tarix we edebiyat tarixi tetqiqatigha nisbeten intayin muhim eser hésablinidu. 

«etebetul heqayiq» 14 babqa ayrilghan bolup, muqeddimiside, tewhid, peyghemberge nait we töt xelipe medhiyilengendin kéyin, shu dewrning ulugh emiri muhemmed dad ispahsalar begke béghishlanghanliqi yézilidu. asasliq eser 40 béyit we 101 rubaiy sheklide yézilghan bolup, «heqiqetlerning bosughisi» dégenni bildüridighan «etebetul heqayiq» öz nöwitide yene, exlaq we nesihet kitabi bolghachqa, pütünley hékmet uslubi asasida yézilghanliqi melum. eserning mezmunigha qaralghanda, her bir bölümde mertlik, rastchilliq, bilim, yaxshiliq, pezilet we kemterlik qatarliq témilar üstide etrapliq toxtilinghanliqi körülidu. dunyani, allahni we insanni bilishning peqet ilim-pen arqiliqla mumkin bolidighanliqi bayan qilinghan bu nesihet kitabining besh xil bilingen nusxisi bar. uningda bu nusxilar semerqent, ayasofya, topkapi, (fuat köprülü teripidin tonitilghan, emma kéyin yoqap ketken) uzunköpru nusxisi we tunji qétim 2019-yili tepsiliy tonushturulghan gollandiye nusxisidin ibaret.

türkiyede bu meshhur qolyazma nusxilirini sélishturup neshr qilghan tilshunas reshit rehmeti arat «etebetul heqayiq» ning qimmiti we mahiyiti heqqide toxtilip mundaq dégen idi:

«<etebetul heqayiq> bablirining ayrim mawzuliridin chüshiniwélishqa bolghandek türk-islam muhitining medeniyet ramkisi ichide shexsler terbiyesi üchün retke sélinghan asaslargha ige, türkche we tertiplik tekrarlinidighan exlaq kitabidur. eserdiki idiyeler köp hallarda ayet, hedis yaki bashqa erebche béyitler bilen righbetlendürülidu. bu yerde aptor özining ijtihadini emes, belki bilingen pirinsiplarni türk tilida güzel ipadilesh bilen kupaye qilghan. eserning yézilghanliqi mölcherlengen dewrlerde bu asaslarni her bir oqurmen asanla chüshineleydighan we este tutalaydighan shekilde tili éniq we retlik neshir qilinishi mushu yoldikilerge nisbeten bir ghaye ikenlikini oylashqanda, edip ehmet yüknekining bu wezipini mukemmel orunlighanliqini qobul qilish lazim».

eyni chaghda «etebetul heqayiq» namliq kitab nurghun diwan we tekke shairlirigha chongqur tesir körsetken idi. bu shairlarning ichide eng meshhur bolghini niyazi-misri, seidi shirazi, mewlana we elshir newaiy qatarliqlar idi. eserning muhim nuqtiliridin biri؛ u hem eqil, tepekkur iqtidari, hem imanning oxshash derijide éghir ikenlikini tekitligenlikidur. undin bashqa yene, türkologiye tetqiqati nuqtisidin ottura türkche dewrini yorutup béridighan üchinchi bir muhim eser bolush süpiti bilenmu uning ismi ilim-pen dunyasida dawamliq tilgha élinip kelmekte.

***** ****** *******                

menbeler:

1. Turkish Studies (2012)- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, p. 1177-1202, ANKARA-TURKEY.

2. Yıldırım F., Çapa G.N. (2022) “Atebetü’l-Hakâyık’ın Eski Uygur Harfli Semerkand Nüshasının Paleografik İncelenmesi”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8, s.56-103.

3. Edib Ahmed Yükneki (2019)‘Atebetü’l Hakayık’ Hakan Ali Yücel Klasikler Dizisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 

[1]Bknz.: Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1179, ANKARA-TURKEY.

[1]Turkish Studies (2012)- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, p. 1177-1202, ANKARA-TURKEY.