2024 - yilida türkiyening tashqi siyasiti

türkiye awazi radiyosi: «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «2024 - yilida türkiyening tashqi siyasiti» témiliq analizini diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

eger 7 - öktebir (2023) diki weqeler we uningdin kéyinki weziyetni hésabqa almisaq, 2023 – yilini türkiye tashqi siyasiti nuqtisidin bir qeder jimjit ötken yil boldi déyeleymiz. may éyidiki chong saylamdin buyan dawamlashqan normallishishqa yüzlinish tashqi siyasetning omumiy musapisini belgileshte muhim rol oynidi. gerche hel qilinmighan mesililer bolsimu, yoshurun ziddiyetlerni azaytish we ortaq menpeetni aldinqi orungha qoyush tashqi siyasetning asasliq küntertipi boldi. saylamdin kéyinki mezgilde, jumhur reis rejep tayyip erdoghan pars qoltuqi döletliri bilen bolghan munasiwetlerni merkez qilghan we iqtisadni muhim nuqta qilghan rayon xaraktérlik tashqi siyasetni tallidi. süriyedin kélidighan bixeterlik xewpini azaytish üchün beshshar esed hakimiyiti bilen ministirlar sewiyeside söhbetler bashlandi. israiliye we misir bilen bolghan munasiwetlerni normallashturushtimu muhim qedemler tashlandi. erdoghanning qarabaghning azad qilinishida ezerbeyjangha bergen küchlük yardimi türkiyening 2023-yili géopolitikiliq bir oyun qurghuchi süpitide ornini kücheytti.

erdoghan yene, türkiyening gherb bilen bolghan munasiwetlirinimu yaxshilashqa tirishti. türkiye-amérika munasiwetliride yéngi bir yönilish sizishni meqset qildi hemde ukraina toqunushighimu tengpungluqqa ige pozitsiye tutti. uning 2023-yilida tashlanghan yene bir intayin muhim tashqi siyaset qedimi bolsa, türkiye-girétsiye bashliqlar yighini boldi.

türkiye-amérika munasiwetliri bolsa, hel qilinmighan bezi mesililer sewebidin 2024-yilidimu küntertipni igileydighandek qilidu. bularning ichide amérikaning térrorluq teshkilati p k k ning süriye tarmiqi y p g ni qollashni dawamlashturuwatqanliqi muhim orunda turidu. bolupmu amérikaning süriye istratégiyeside körünerlik birer özgirishtin ümid yoq.  bumu amérikaning süriyening sherqiy shimalidiki y p g ni qollashni dawamlashturidighanliqidin dérek béridu. y p g ning herbiy iqtidarini we xelqara torini kücheytishige egiship, bu qollashlar türkiye üchün künséri küchlük xiris élip kélidu. rayongha «shimaliy süriye démokratik hökümiti» dep yéngi isim qoyuwalghan we atalmish ​​yéngi asasiy qanunning yolgha qoyulushi qatarliq yéqinqi heriketler türkiyening heriketke ötüshining neqeder texirsizlikini namayan qilmaqta. y p g mesilisining 2024-yilida nuqtiliq bir terep qilinmasliqi türkiyege nisbeten téximu chong istratégiyelik mesilige aylinip qélishi mumkin. türkiye-amérika munasiwetlirining bashqa tereplirimu kéler yili (2024) ning tolimu heriketlik bolidighanliqini körsitip bermekte. F-16 ning sétilishidiki ijabiy ilgirileshler we shiwétsiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati-natogha eza bolushi heqqide türkiye büyük millet mejlisi maqullaydighan ijaby qarar türkiye-amérika munasiwetlirining herbiy we mudapie sahelirige tesir körsitishi mumkin. emma, israiliyening ghezzediki hujumliri we türkiyening bu mesilige tutqan meydani qatarliq dinamiklar türkiye-amérika munasiwetlirige selibiy tesir körsiteleydu. israiliye bilen türkiye otturisida yéqin kelgüside birer yarishishning bolush éhtimalliqi tolimu ajizdek qilidu we bu ehwalmu türkiye-amérika munasiwetlirige selibiy tesir körsitidighan amil bolushi mumkin.

 türkiye-yawropa ittipaqi munasiwetlirining 2023-yilidiki keypiyatni 2024-yilidimu dawamlashturushi mölcherlenmekte. yawropa ittipaqi nuqtisida birer janlinish körülmesliki mumkin. emma, saylamdin kéyinki keypiyatning dawamlishish éhtimalliqi bar. ukraina toqunushimu türkiye-yawropa ittipaqi munasiwetlirige muhim tesir körsetküch ehmiyetke ige we toqunush jeryanidiki éniqsizliqlar közde tutulghanda, türkiyedin istratégiyelik pozitsiye telep qilinmaqta. köchmenler mesilisi qatarliq bixeterlik endishisi, özara hemkarliqning seweblirini kücheytish amili bolidu. özara iqtisadiy tayinishmu 2024-yilida türkiye-yawropa ittipaqi munasiwetlirining muqim bolidighanliqini körsitip béridu. türkiye bilen girétsiye otturisidiki yarishish we sherqiy aqdéngiz énérgiye sahesidiki hemkarliqlarning künséri küchiyishi türkiye-yawropa ittipaqi munasiwetlirige aktip tesir körsitishi mumkin. lékin yawropadiki ashqun ongchil idéologiyelerning küchiyishi dölet siyasitige we tashqi siyasetlerge tesir körsitip, yawropa ittipaqi ichide türkiyege qarshi keypiyatni keltürüp chiqirishi turghanla gep. shunga, bu jehettiki özgirishlerni yéqindin közitishimiz lazim.

dawamlishiwatqan ukraina urushi 2024-yildimu xelqaraning muhim mesililiridin birsi bolushi hemde yéqinliqi we menpeeti nuqtisidin türkiyege körünerlik tesir körsitishi mumkin. eng muhimi amérika we yawropa döletlirining ukrainagha herbiy yardemni dawamlashturup-dawamlashturmaydighanliqi halqiliq rol oynaydu. bu yardemlerning dawamlishishi ukrainaning toqunushni dawamlashturush iqtidarigha kapaletlik qilsa, yardemning toxtishi urushning yüzlinishini özgertiishi shundaqla rusiyege paydiliq bolushi mumkin. netijide, türkiyening tashqi siyasiti ukrainadiki toqunushning aqiwetlirining tesirige uchraydighanliqi éniq. erdoghanning wéngiriye ziyariti jeryanida élan qilghan eng yéngi bayanatliri we erdoghan bilen rusiye pirézidénti wladimir putin otturisida yéngi bashliqlar uchrishishining élip bérilishi mumkinliki hemde ashliq karidori kélishimi qatarliq mesililerning muhimliqini aldinqi pilangha chiqiridu. türkiyening rusiye bilen süriye mesilisi, jenubiy kawkaz mesilisi, liwiye meslisi we énérgiye sahesidiki köp tereplik munasiwetlerni nezerde tutqanda, 2024-yili türkiye-rusiye munasiwetlirining muhim orunda turushini dawamlashturidighanliqini körüwalghili bolidu.  

ottura sherqte normallishish, türkiyening tashqi siyasitining muhim amili bolushni dawamlashturidu. lékin, türkiye bilen pars qoltuqi döletliri otturisidiki «normallishish» dégen sözning emdi waqti ötüp ketkendek qilidu. bumu bu jehette yéngi bir yarishishqa éhtiyaj barliqini körsitidu. türkiye, seudi erebistan, ereb birleshme xelipiliki we qatarni, bolupmu mudapie hemkarliqida birleshtüridighan shundaqla istratégiyelik ittipaqliq yoshurun küchini otturigha chiqiridighan yéngi bir rayon xaraktérlik yarishishni barliqqa keltürüshi mumkin. mushundaq bolushigha qarimay, ghezze mesilisining hel bolmasliqi 2024-yili ottura sherqte türkiyege we pütkül rayongha tesir körsitidighan téximu keng muqimsizliq muhiti yaritishi mumkin. netijide, türkiyenimu öz ichige alghan döletler ghezzege qaratqan tirishchanliqlirini ashurushi mumkin.

ottura asiya 2024-yili türkiye üchün, bolupmu türk döletliri teshkilati dairisidiki munasiwetler nuqtisidin bashqiche bir muhim ehmiyetke ige. deslepte iqtisadiy hemkarliqni asas qilghan bu ortaqliq téximu istratégiyelik siyasiy teshebbusqa aylinishi we türkiyening ottura asiya tenglimisidiki ornini kapaletke ige qilidighan tashqi siyasetni yolgha qoyushigha yétekchilik qilishi ümid qilinmaqta.

 omumiy jehettin alghanda, türkiyening istratégiyelik muhiti hayatiy küch we köp xilliq bilen xaraktérlinip, axirida türkiyege yéngi rayon xaraktérlik we xelqaraliq yönilishi üchün xiris élip kélidighan melum derijide qiyin chekligüchi rayonluq keypiyat yaritishi mumkin.