israiliyening tajawuzchiliqi ottura sherq géopolitikisini qaytidin shekillendürmekte

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «israiliyening tajawuzchiliqi ottura sherq géopolitikisini qaytidin shekillendürmekte» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

***** **** ********* *** ***************

israiliyening ghezzede 8000 din artuq ademning ölüshini keltürüp chiqarghan we dawamlishiwatqan hujumliri sewebidin ottura sherqning géopolitikisi muhim burulush nuqtisigha aylinishqa qarap kétiwatmaqta. israiliyening quruqluq hujumi israiliye bilen hamas otturisidiki toqunushning ghezzedin halqip kétidighanliqini körsitip béridighan nurghunlighan dinamiklarni otturigha chiqarghan weziyette turmaqta. tarixiy nuqtidin bu toqunushlar kishilerge tonush bolghan <hamas israiliyege hujum qildi, israiliye ghezzege hawa hujumi qildi. andin urush toxtitish emelge ashti we qaytidin burunqi haletke qaytti> deydighan endize boyiche mangmighanliqini körsiitp bermekte.  7- öktebir (2023) din kéyin yüz bergen ishlar bu eneniwi modélning emmeldin qalghanliqini küchlük namayan qilmaqta. israiliye az dégendimu ghezzening shimalida menggülük mewjutluq ornitishni xalimaqta we shundaq qilip mewjut haletni özgertmekchi bolmaqta.

israiliyediki hujumlar keltürüp chiqarghan bixeterlik kirizisi hamasning aldin körelmesliki sewebidin téximu chongqurlashqan ehwalda turmaqta. israiliye armiyesining kontrolluqni qayturup alalishining 24 saet kéchikip kétishi israilyening teyyarliq kemchillikini ashkarilap qoydi. uning üstige 7-öktebirdiki heriket israiliyeni berdashliq bérish intayin qiyin bolghan ontologiyelik bixeterlik kirizisigha duchar qildi. netijide, israiliyening pelestinlik aktiyorlarni we rayonluq aktiyorlarni chékindürüsh iqtidari körünerlik derijide töwenlidi. bu israiliyening bixeterlik siyasiti we rayongha qaratqan pozitsiyeside zor burulush peyda qilip, ottura sherqte téximu chong özgirishlerni keltürüp chiqirish éhtimalliqini körsitip bermekte.

türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan qatar ziyariti jeryanida tekitligendek, bu bixeterlik kirizisi ya pelestin toqunushini hel qilip yéngi bir rayon tinchliqini apiride qilishi yaki téximu keng kölemde rayon xaraktérlik toqunushqa aylinip kétishi mumkin. gerche tinchliq hazirche bek yiraqtek körünsimu, rayon xaraktérlik muqimsizliqning küchiyish éhtimalliqi intayin yuqiri.

bu jeryanning yönilishi israiliyening hamasni bir terep qilish nishanigha yétishtiki utuqi we tallighan usullirigha biwaste munasiwetlik. hel qilish yoli bolsa, israiliyening hamasqa qarshi quruqluq herikiti we andin ghezzening shimalini ishghal qilghandin kéyinki hakimiyet tiklishini öz ichige alidu. lékin, buningda nurghun qiyinchilqlar bar. chünki israiliye terepte birer emeliy pilan yoq. amérikaning israiliyege qaratqan we barghanche éshiwatqan bésimi shundaqla hamasning ghezzediki qarshiliq körsitishi bu nishangha yétishini tosup qilishi mumkin. israiliyening tengpungsiz herbiy küch ishlitishi we kolléktip jazalash usulliri xelqaraning qattiq tenqidige uchridi. bundaq chaghda kéngeytilgen quruqluq herikiti israiliyege éghir bixeterlik mesilisi we qiyinchiliqlarni élip kélidighanliqi éniq.

quruqluq herikitining israiliye we ghezzedin halqip kétish éhtimalliqi amérika we israiliyeni cheklimige uchratmaqta. liwandiki hizbullahning toqunushqa ishtirak qilishi, süriye we iraqtiki her qaysi qoralliq teshkilatlarning amérikaning herbiy mewjutluqini hujum nishani qilishi amérikani urushqa sörep  kirip, urushning dairisini kéngeytiwitishi turghanla gep.

israiliyening ghezzege tajawuz qilishi ottura sherqning géopolitikasida jiddiychilikni kücheytip, dawamlishiwatqan normallishish musapisini axirlashturushi yaki tamamen toxtitip qoyushi mumkin. türkiyening israiliyege tutqan pozitsiyesi jumhur reis rejep tayyip erdoghanning israiliyeni qattiq tenqid qilishi bilen özgerdi. shuning bilen bir waqitta yene, erdoghan türkiyening türlük tedbirlerni qollinishqa teyyar ikenlikini tekitlidi. türkiyening toqunushni hel qilishni meqset qilghan rayon xaraktérlik diplomatiyege aktip tirishiwatqanliqigha qarimay, israiliyening belgilengen nishangha yetmigüche urush toxtatmaydighanliqi éniq. bundaq ehwallarni nezerde tutqanda, israiliye bilen türkiye otturisidiki munasiwetlerning normallishish musapisining héch bolmighanda waqitliq toxtap qaldighanliqini tekitlesh mumkin.

israiliye bilen iran otturisidiki düshmenlikning küchiyish éhtimalliqimu nahayiti muhim. amérika iran bilen biwasite toqunushtin özini qachursimu, iran qollawatqan guruppilar teripidin amérikaning iraq we süriyediki herbiy mewjutluqigha qilinghan hujumlar bu mewqeni özgertishi mumkin. israiliye liwan we süriye arqiliq wastiliq shekilde iranning tesirige taqabil turush tirishchanliqini kücheytish  éhtimalimu yuqiri. pars qoltuqi döletliride, iran bilen bolghan munasiwetlerni yumshitish oqumi töwenlimekte. pars qoltuqi bilen iranning yéqinlishishida kütüsh musapisining otturigha chiqqanliqi melum.

israiliyening tajawuzchiliqi pelestin mesilisige tesir körsitishi mumkin. israiliyening 7-öktebirdin kéyinki bixeterlik we tashqi siyaset pozitsiyeside, ikki döletlik hel qilish charesidin waz kéchip, pelestin mesilisini bir chetke ittirip tashlishimu mumkin. bundaq békinish israiliyeni yétim qaldurup, ibrahim kélishimi we rayon xaraktérlik ittipaqlirini ünümsiz halgha keltürüp qoyushimu we ereb-israiliye jiddiychilikini qaytidin ewj aldurushimu mumkin. pelestin mesilisige sel qarash we ikki döletlik hel qilish charesini chörüp tashlash rayon xaraktérlik radikallishishni shundaqla yer shari xaraktérlik aqiwetlerni keltürüp chiqirishi mumkin.

bu xeterlerni nezerde tutqanda, ottura sherqning rayon xaraktérlik bixeterlik muhitining 7-öktebirdin kéyin téximu riqabetchi halgha kelgenliki éniq. israiliyening ghezzede élip bériliwatqan quruqluq herikiti bu riqabetchi muhitini toqunush muhitigha aylandurup, israiliyening bixeterliki we muqimliqigha xiris élip kélishi mumkin. israiliyening bundaq bixeterlik muhitida özini bixeter we xatirjem hés qilishi mumkin emes. qilishqa tégishlik ish؛ israiliyening tajawuzchiliqini cheklep, derhal urush toxtitishni élan qilishtur.