kapitanning sayahet xatirisi - zonguldaq (3)

türkiye awazi radiyosi: déngizni, déngizda seper qilishni yaxshi köridighan sayahet kémimiz «seyyah»ning qimmetlik yoluchiliri, sayahetke atlinishqa teyyarmu siler? «seyyah» bügün yoluchilirini qara déngizning sanaet shehiri zonguldaqning tebiiy menzirilik güzel makanlirigha élip baridu. zonguldaqta türkiyening eng uzun öngkürlirining biri, az uchraydighan qushlar makan tutqan bir délta, dunyaning eng qéri zernep derexlirining biri, shundaqla tagh – jiralarda yol yürüshni xalaydighanlar üchün kem uchraydighan éqin boyliri bar. elwette, zonguldaqta bizni kütüwatqan jaylar bularla emes. emdi gepni uzartip olturmay, bu tebiiy möjizilerni öz közimiz bilen körüp chiqayli.

*  *  *  *

biz bügünki sayahitimizni zonguldaqning merkizige intayin yéqin jaydiki gökgöl (kök köl) öngküridin bashlaymiz. bu türkiyediki eng uzun öngkürlerning biri. öngkürde stalaktétlar, istalagmitlar we bir yer asti éqin bar. gökgöl öngküri renggareng chiraghliri, eynek köwrükliri we méyiplargha qolayliq méngish yolliri bilen kishilerning diqqitini tartidu. gökgöl öngkürining témpératurisi we nemlikide anche chong özgirish bolmaydighan bolghachqa, mikro soghutush üskünisi alahidilikige ige. zonguldaqtiki bu öngkür yuqiriqidek alahidiliki  sewebidin nepes yoli bimarlirining yaqturushigha érishmekte shundaqla saghlamliq sayahetchilikide künséri gewdilenmekte. emdi, öngkürge qedem bésip, tebietning emgiki bilen yüzminglighan, hetta milyonlighan yillar jeryanida shekillengen bu séhriy küchke ige güzel shekillerni körüp chiqayli.

emdi silerni zonguldaqning alapli nahiyesige élip barimen. chünki alaplidiki gümeli tebiet abidisi baghchisida choqum körüshünglar kérek bolghan, ömüri 4100 yashtin ashqan bir tüp zernep derixi bar! bashqiche éytqanda, bu dunyaning töt ming yildin artuq ötmüshige shahit bolghan qéri we dana derex! bu peqet türkiyeningla emes, dunyaningmu eng qéri zernep derixi hésablinidu! uning üstige u dunyada bayqalghan eng qéri besh derexning biri bolush alahidilikige ige! bu silergimu ejeblinerlik bilinmidimu? nurghun medeniyetlerde zernep derixining shaxlirining yerge sanggilap yiltiz tartish arqiliq menggülük hayatqa simwolluq qilidighanliqi qarishi otturigha qoyulidu. uni ölüm we qayta tughulushning simwoli dep qobul qilidighan medeniyetlermu, uning hayatliq derixi ikenlikini ilgiri süridighan medeniyetlermu bar. zernep derixi qedimki yunan epsaniliride  <muqeddes ösümlük> dep teswirlinidu؛ u yene dangliq tébbiy alim ibni sinaning kitabidimu dora süpitide tilgha élinidu. zernep derixining silerning medeniyitinglardimu orni barmu, bu yerge kélishtin burun bu qedimki derex heqqide anglap baqqanmidinglar ?

*  *  *  *

emdi kémimiz «seyyah»qa olturup, filyosqa qarap yolgha chiqayli. filyos köpkök suliri we pak – pakiz déngiz sahili bilen sayahetchilerni jelp qilip kéliwatqan ésil sayahet rayonlirining biri. uningdin bashqa, qara  déngiz qirghiqidiki qézish – tekshürüsh xizmetliri élip bérilghan tunji we birdinbir qedimki sheher tiyosmu bu yerge jaylashqan. bu sheher qedimki dewrdiki ballaios yeni, hazirqi filyos deryasi déngiz bilen totishidighan jaygha qurulghan bolup, téos munbet yerliri hemde derya we déngiz tiransporti sayisida soda merkizige aylinidu. bu yerde élip bérilghan qézish – tekshürüshler netijiside, rim, wizantiye we ottura esirge ait qalduqlar qéziwélinghan. kélinglar, emdi hemmimiz birlikte bu xarabilerni tepsiliy körüp chiqayli؛ bu yerde sheher sépilliri, tiyatirxana, asma nolar we qebrilerning qalduqlirini körgili bolidu. uningdin bashqa, élip bériliwatqan qézishlar jeryanida, rim dewrige tewe dep qariliwatqan bir butxanining uli, wizantiye dewri chérkawining qurulmisi, heykel parchiliri, tengge pullar, xatire meydani fontanining qalduqliri bolsa kérek, dep qariliwatqan  nersiler we tash yatquzulghan bir kochining melum qismi yoruqluqqa chiqirildi. mutexessisler yer astida meydan, muncha, dukan we öylerni öz ichige alghan bir chong sheher bar dep qarimaqta we dawamlishiwatqan qézish – tekshürüsh xizmetlirining rayonning tarixi heqqide bizni muhim uchurlar bilen teminleydighanliqini otturigha qoymaqta.

bu yergiche kelgen ikenmiz, yérim saet yiraqliqtiki mozaykilarni körmestin ketmeyli. chünki qadioghlu mozaykiliri zéugma mozaykilirigha oxshaydu. rim dewrige mensup dep qariliwatqan, nahayiti yüksek maharet bilen ishlengen bu mozaykilardiki ow körünüshliri we haywanlarning élishishlirini körginingizde, hem teejjüplinisiz hemde heyran qalmay turalmaysiz.

zonguldaqta sharqiratmilar, öngkürler, tebiiy yadikarliqlar dégendek körüshke tégishlik nurghun jaylar bar. qiziqquchilargha dirgene östingining qolwaq seylisige nahayiti mas kélidighanliqi uchurini bergendin kéyin, kémimizge olturup, yéngi jaylarni körüsh üchün yolgha chiqayli.