kapitanning sayahet xatirisi - zonguldaq (hérakléa pontika qedimki shehiri)...

türkiye awazi radiyosi: hawa ochuq, izghirin shamal déngizda lerzan dolqunlarni hasil qilmaqta. bügünki menzilimiz hérakléa pontika... eger teyyarliqinglar pütken bolsa, sayahet kémimiz «seyyah»qa olturup, sayahitimizni bashliwéteyli.

*  *  *  *

qara déngizni boylap ilgirilewatimiz, yuqirida éytip ötkinimizdek, menzilimiz zonguldaqning eregli nahiyesidiki rim dewrigiche muhim port shehiri bolup kelgen hérakléa pontika. bu sheher namini girék epsaniliridiki hérakléstin alghan bolup, pontika bu rayonning qedimki nami. qehrimanliqi bilen tonulghan héraklés, riwayetlerge köre, tengriler tengrisi zéusning oghlidur. u ölükler (yer asti) dunyasining qoghdighuchisi üch bashliq kérbérosni meghlup qilip, uni yer yüzige élip chiqishqa muweppeq bolghan qehriman. epsanilerge asaslanghanda, héraklésning on ikki wezipisining biri, dozax iti kérbérosni hérakléa pontikadiki jehennem aghzi (éghizi) öngkürliridin yer yüzige chiqirishidur. shunglashqa, qedimki dewrde héraklésqa bolghan étiqad nahayiti küchlük idi. hérakléa pontikadin qéziwélinghan pullarda qehriman héraklés we epsanilerde köplep bayan qilinidighan héraklésning on ikki wezipisige dair uchurlar gewdilinidu.

*  *  *  *

hérakléa pontika bügün qara déngiz ereglisi dep atilidu. sheherge yétip bérishimizgha az qaldi؛ izghirin shamal dawamlishiwatqan bolsimu, quyashning tepti özini hés qildurushqa bashlidi. bir azdin kéyin aldimizda yapyéshil bir sheher namayan bolidu. süritimizni astilitip, kémimizni köseaghzi sahiligha yéin jayda lenggerleymiz.

epsanilerdin uzuq alghan qedimki hérakléa pontika, küchlük memuriy qurulmigha ige idi. u bu xil alahidiliki sewebidin qisqa waqit ichide rayondiki eng muhim siyasiy hakmiyetlerning birige aylinidu we bu salahiyitini uzun yillar boyiche saqlap qalidu. bu sheher qurulghinidin tartip ta hazirghiche izchil halda kishiler olturaqlashqan jay bolushni dawamlashturidu.

hérakléa pontika muhim port shehiri bolghachqa, iqtisadiy jehettinmu küchlük idi. uningdin bashqa, bu port qedimki dewrlerde matroslarni qutquzidighan port dep atilatti. sheherni késip ötidighan deryalarning sulirida sughurulghan dalilarda bughday, arpa, künjüt, yer yangiqi, zeytun qatarliq oxshimighan mehsulatlar yétishtürületti. héraklés pontka qedimiy shehiri nurghun sheherler, bolupmu rodés bilen qoyuq munasiwiti bar muhim soda merkizi idi.

emdi epsanilerge asaslanghanda, sheherning qurulushida rol oynighan jehennem aghzi öngkürlirige qarap yolgha chiqidighan peyt keldi. bu girék epsaniliridiki yéngilmes we küchlük ilah héraklésning eng müshkül wezipilirining birini orundighan jay. héraklésning wezipisi dozaxning derwazisini qoghdaydighan üch bashliq it kérbérosni «ölükler yurti»din chiqirishtur. ölükler yurti her qandaq janliq menggü qaytip kélelmeydighan yer bolup, héraklés kérbérosni tutup yerning üstige élip chiqish üchün yer astigha kirgen jay — jehennem aghzi öngkürliri dep atilidu.

bu yerde üch öngkür bar. arxéologiyelik tekshürüshler jeryanida girék, rim we wizantiye dewrlirige tewe yéziq we qebre tashliri qéziwélindi. birinchi öngkür chérkaw öngküri dep atilidighan bolup, xiristiyan dini cheklengen deslepki dewrlerde, tunji xiristiyanlar bu öngkürde mexpiy ibadet qilghan. mutexessisler, bu tunji öngkürning deslepki xiristiyan dewridin qalghan nahayiti kona chérkaw ikenlikini otturigha qoymaqta. öngkürning ichide tüwrüklerni, esli haliti saqlinip qalghan ösümlükler we géométiriyelik neqishlik mozaykilar bilen bir cheshmini körgili bolidu.

yerlik ahale ikkinchi öngkürni «koja yüsüp (bestlik yüsüp) öngküri» dep ataydu. bu öngkür yantuluqqa jaylashqan bolup, öngkürning taghqa kiridighan teripidiki az bir qisim yérinila ziyaret qilghili bolidu. jehennem aghzi öngkürliri hem qedimki dewrning muhim bésharet (kahinliq) merkizi, hem deslepki xiristiyan dewrige tewe dua-tilawet soruni bolushtek alahidiliklerge ige.

üchinchi öngkür bolsa «mubarek su» dégen menini bildüridighan ayazma öngküri bolup, öngkürning asti hemishe su bilen qaplinip turidu. bu sewebtin, u hem chérkaw öngkürini hemde koja yüsüp öngkürini su bilen teminleydighan bulaqliq rolini oynaydu.

zongguldaq ereglisi qedimki dewrdiki hérakléa pontika shehiri bilenla cheklinip qalmaydu, bu yerde yene ötmüshning izlirini körgili bolidighan yene bir jay bar؛ u bolsimu «inönü öngküri». öngkürde élip bérilghan qézishlarda bayqalghan tépilmilar anadolu we dunya arxologiyesini yorutush alahilidilikige ige. chünki bu yerde 6500 yilliq tarixqa ige olturaq rayon barliqi éniqlandi. mutexessisler bu yerning qara déngiz qirghiqidiki eng qedimki olturaq rayon ikenlikini ilgiri sürmekte.