xeterler we pursetler

xeterler we pursetler

küntertip we analiz (20)

(murat yéshil tash)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «xeterler we pursetler» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

hazir biz tarixiy ehmiyetke ige bir dewrning halqiliq bosughiliridin biride turmaqtimiz. bir tereptin yer shari xaraktérlik éniqsizliqning éshishishgha egiship, chong küch riqabiti dunyawi halgha kelgen we rayon xaraktérlik barliq tarmaq sistémilar özgirish basquchida turuwatqan bolsa, yene bir tereptin meyli qaysi nuqtidin qarisingiz qarang, türkiye dunyawi mesililerning yadroluq merkizige aylanghan weziyette turmaqta. ukraina urushi, kawkaz rayonidiki sezgür tinchliq musapisi, balqan rayonida namayan bolush aldida turghan yerlik toqunush heriketliri, girétsiyening yéngilinish shoarliri we siyasiti, sherqiy aqdéngizdiki énérgiye riqabiti we amérikaning rayongha qarita éshiwatqan qiziqishi, shimaliy afriqa liniyesining eng qiziq mesilisi bolghan liwiyening parchilinishi, süriyede dawamlishiwatqan muqimsiz weziyet, iraqtiki siyasiy ajizliq we kélip chiqqan boshluqlar, iranda dawamlishiwatqan namayishlar peyda qilghan éniqsizliqlar....

bu tizimlikni téximu köpeytish mumkin. chünki ukraina urushi keltürüp chiqarghan énérgiye we yémek-ichmek kirizisi türkiyege nisbeten hem purset, hem yéngi xeterlerni élip keldi. bulargha yene kilimat özgirishi we pat arida körülüsh aldida turghan yer shari iqtisadining chékinishi qatarliq mesililer  qoshulghanda, türkiye 2023 - yiligha qedem qoyghanda, géopolitikiliq (jughrapiyelik siyasiy) muhitining intayin heriketchan bolidighanliqini chüshiniwalghili bolidu.

bu témilarning ichide 2023 - yili eng köp küntertipke kélidighini؛ ukrainada dawamlishiwatqan urush bolidighanliqi éniq. urushning axirlishishi mumkin emestek qilidu. belki téximu chongqurlashqan halda dawam qilidighanliqi heqqidiki mölcherler xélila köp.  zélénskiyning washingtondiki ziyariti amérikaning ukrainagha qilghan herbiy yardimini köpeytidighanliqini, eng muhimi yardemning xaraktérini özgertidighanliqini körsitip berdi.

undaqta urushning dawamlishish sénariyesiige köre teyyarliq qilish paydiliqtek qilidu. eger urush dawamlashqan we téximu kücheygen teqdirde, türkiye ornini téximu kücheytip dawamlashturalishi mumkin. hetta bu ornini diplomatik we géopolitikiliq üstünlük jehettin téximu kücheytishi mumkin. shuningdek énérgiye, yawropa bixeterliki we yémek-ichmek bixeterliki qatarliq mesililerdimu türkiye aktip rolini téximu chongqurlashturalishi mumkin. eger urush yönilishi özgerse yaki chongqurlashsa, türkiyening hazirqi ornini saqlap qalalishi teske toxtishi we  enqere – biryussél - washington liniyeside jiddiy yirikchiliklerning yüz bérish éhtimalliqi yuqiri. belkim 2023 - yili ukraina urushi bilen birlikte küntertipimizdin orun alidighan eng halqiliq téma qara déngiz bolushi mumkin. urushtin kéyin qara déngizning téximu bek amérikaning nishan dairisige kirgenliki hemde amérikaning qara déngizdiki döletler bilen rusiyege qarshi yéngi bir heriket shekillendürüshni xalawatqanliqi melum. bu nuqtidin «kéngeytilgen qara déngiz layihesi» ge diqqet qilish paydiliq.

  2023 - yilida ijabiy küntertip nuqtisidin éytqanda, ottura sherqtiki normallishish musapisining astilimay dawamlishidighanliqini perez qilalaymiz. rayon ukraina urushidin kéyin döletlerning öz ornini eslige keltürüsh jeryanini bashtin kechürmekte. normallishishmu bu muhit astida emelge ashmaqta. seudi erebistan, ereb birleshme xelipiliki we israiliye bilen bolghan normallishish musapimizning téximu mustehkemlinidighanliqini éytalaymiz. misir bilen asta-asta algha ilgirilisekmu, emma 2022 - yiligha sélishturghanda téximu perqliq bir jeryanning otturigha chiqidighanliqini mölcherlesh tes emes.

süriye mesilisimu heyran qalarliq yéngiliqlargha ochuq. yil axirida moskwada ötküzülgen üch tereplik bashliqlar yighini 11 yildin kéyin tashlanghan eng chong qedem boldi. üch tereplik méxanizmning dawamlishalaydighan bir qurulma süpitide 2023 - yilidimu dawam qilidighanliqi hemde qedemmu qedem mesliler üstidin ilgirileydighanliqi melum. térrorluq meslisi we panahlanghuchilarning wetinige qaytishigha qarita siyasiy hel qilish charisining téz tereqqiy qilishini kütüsh toghra emes. emma ilgirileshlerning bolidighanliqi éniq. jumhur reis erdoghan bilen beshshar esed otturisida körüshüsh bolamdu yoq bilmeymiz. shundaqtimu saylamdin ilgiri moskwaning muressechiliki bilen bundaq bir körüshüsh ötküzülse héchkishi heyran qalmasliqi lazim. mumkin bolghan netijige qaraydighan bolsaq esed hakimiyiti bilen süriye milliy armiyesi otturisidiki herbiy jiddiylikni azaytish, p k k ning paaliyetlirining cheklik halgha chüshürülüshi, panahlanghuchilarning tedrijiy wetinige qaytishi we idlib mesilisidimu bezi ilgirileshlerning  qolgha keltürülüshi tamamen mumkin. iranning bu jeryangha buzghunchiliq qilishqa urunushi we demeshiq dairilirini türkiyedin uzaq tutushqa tirishishi bezi aqiwetlerni keltürüp chiqirishimu mumkin. washingitonning bu jeryanlarni qollishi anche mumkin emestek qilidu. bu nuqtida anche ümidwar emesmiz, eger hemme ishlar ongushluq bolup, mesililerde ilgirilesh bolsa, yilning deslepki alte éyida téximu bir pütün resimni köreleymiz.

2023 - yilining aldinqi alte éyida estayidilliq bilen diqqet qilishqa tégishlik yene bir muhim téma, türkiye bilen girétsiye otturisidiki jiddiychiliktur. her ikki terepte saylam bar we aféna hazirqi qutratquluq qilish siyasitidin waz kechmeydighandek qilidu. arallarni qorallandurush we ularni alte mildin 12 milgha chiqartish urunushi türkiyeni girétsiyege qarshi qedem tashlashqa mejburlishi shundaqla siyasiy we qanuniy chiqishalmasliqlar tuyuqsiz weqelerni keltürüp chiqirishi mumkin. eger ishlar bu nuqtigha bérip qalsa hemde  üchinchi terepler bu jeryanda tinichlandurush rolini oyniyalmisa, enqere-aféna jiddiychiliki téximu chongqurlishishi mumkin.

2023 - yili tashqi siyaset küntertipimizde bek köp mesililer bolghan bir yil bolidu. hemmisini bir- birlep tilgha élish mumkin emes. shundaqtimu yéngi yilning intayn heriketchan bolidighanliqini perez qilish tes emes. 2023 - yilidiki jumhur reislik saylimi türkiye jumhuriyitining ikkinchi yüz yiligha qedem qoyidighan mezgilige toghra keldi. türkiyening géopolitikiliq we bixeterlik muhiti küchlük riqabet  we cheklimilerge tolghan bolidu. ikkinchi yüz yildiki türkiyening istratégiyelik yönilishige munasiwetlik bir- biri bilen musabiqige chüshken géopolitikiliq layiheler barliqi melum. 2023 - yili peqet ichki siyaset nuqtisidinla emes, belki türkiyening rayon we yershari xaraktérlik istratégiyelik yönilishi nuqtisidinmu döletning ikkinchi yüz yilining bashlinishi bolidu. bu nuqtida saylamlar türkiyening géopolitikisini shekillendürüshi belki eng asasliq dinamik küchi bolup qilishi mumkin.