medeniyetler böshüki — mardin

türkiye awazi radiyosi: sizning zaman we makan heqqidiki tonushingizda özgirish bolup baqtimu? bir nersiler közingizge hem tonushtek hem natushtek körüngen chaghlar boldimu? hazirning özide yashawatqanliqingizni bilip turupmu, özingizni ötmüshtikidek hés qilip baqtingizmu? yaki etrapni qarangghu qaplighan bir peytte, közingizge bashqa bir döletning chaqnighan chiraghliri körünüp baqtimu? kochida kétiwétip birer öyning ashxanisi yaki méhmanxanisining astidin ötken chaghliringiz boldimu? belkim bular sizge kino körünüshliridekla anglinishi mumkin. emma anadoluda «aydin»din ibaret sizni oxshimighan zaman we perqliq makanlargha élip baridighan bir sheher bar.

* * * * *

mardin, qedimki medeniyetler güllengen mésopotamiyyege yuqiridin qarap turidu. tarixiy sheher merkizige qedem basqandin bashlapla, özingizni bashqa bir dunyagha bérip qalghandek hés qilisiz. u bir tash sheher؛ tashliri goya hazirla zuwangha kélip, sizge hemmila nersini bayan qilip béridekla tuyghu béridu. mardin, egri yer tüzülüshige mas öyliri, pelempeylik tar kochiliri, bazarliri, barliq bulung – puchqaqliridin ötmüshning izliri körünüpla turidighan bir sheher. mardin «mesel shehiri» dégen ataqqa heqiqetenmu layiq.

mardin tarixning yönilishini özgertken mésopotamiyye bilen anadoluning késishish nuqtisigha jaylashqan bolup, her bir dewrde oxshimighan medeniyetlerning güllinishige kapaletlik qilidu. sheherning bu özgiche keypiyati kishini derhal özige jelp qiliwalidu. bir meschitni yandap ötüp, tar kochilarning biridin ilgirilewatqiningizda, aldingizgha bir assur chérkawi uchrap qalidu. tash öylerdiki resimler, ishik chekküchler, dérizilerdiki bézekler sizni pütünley bashqiche bir muhitqa bashlap baridu. bu sewebtin mardin, quddus we wénitsiye bilen birlikte, pütünley qoghdash astigha élinghan üch sheherning biri.

mardinda kishi özini bu sheherning tonush obrazidin bashqa bir sahege tewedek hés qilidu. sheherning yat ademler nahayiti tézla adiship qalidighan tépishmaq misali kochiliri, u kochilarning köwrüklirini hasil qilghan öylerning xaniliri, siz ilgiri anglap baqmighan étiqadlar, yene nurghun nersiliri ademni özige mehliya qiliwalidu.

* * * * *

tagh baghrigha qurulghan mardin shehiri, nechche ming yildin buyan medeniyetler özara yughurulup güllengen jay bolup keldi. u yerde türkler, assurlar, erebler, yezidiler birlikte yashidi. musulmanlar, xiristiyanlar, quyash yaki perishte tawusqa choqunghuchilar yashidi… mardin hemmini hörmetleydighan, biz bilidighan – bilmeydighan barliq eqide we qedimki medeniyetlerni özige mujessem qilghan, medeniyetler, dinlar we makanlar özara gireliship ketken jay.

mardinning nechche ming yilliq tarixqa ige qelesimu, qelening étikidiki zinjiri medrisisimu körüshke erziydu. eng axirqi artuqlu sultani teripidin saldurulghan bu medrise, hem mektep hem resetxana qilip ishlitilgenidi. shunglashqa, u sheherning eng égiz jaylirining birige sélinghanidi. merkezdin sel yiraq bir yergen sélinghan yene bir medrise bolsa, mardinning eng chong binasi bolghan «qasimiye medrisisi»dur. 20 éghizdin artuq xane, qebre, meschit, cheshme we kölchekke ige yürüshlük bir bina süpitide sélinghan bu medrise, tash oymichiliqi bilen kishining diqqitini tartidu. insanning tughulushidin ölümigiche bolghan jeryanini teswirlep béridighan kölchek, pelsepining binakarliqta öz ipadisini tapqan sheklidur. kishini tesirlendüridighan méssopotamiye menzirisi qasimiyye medrissiining dérizisidin roshen namayan bolidu.

shehidiye jamesi, munaridiki heyran qalarliq tashliri we bézekliri bilen alahide közge chéliqidu. ulu jame (chong jame) bu sheherning eng muhim we eng qedimki ibadetxanisi. toqquz esirlik tarixqa ige bu jame, anadoludiki qosh munarliq meschitlerning tunji misallirining biri hésablinidu.

bügünki assurlarning eng muhim ibadet merkezlirining biri dep qariliwatqan deyrulzafaran yaki mor xananyo monastiri sheher merkizidin sel yiraqqa jaylashqan bolup, bu monastirning 4500 yilliq tarixqa ige quyash butxanisi bilen ewliyalar öyi kishining diqqitini tartidu.

mardinning miladidin sekkiz ming yil ilgiriki chaghlargha sozulghan tarixi, sumér, babilon, urartiyan, pars, rim, umeyye, ​​artuqlu we osmanli dewrlirige shahit. u kishige ming bir kéche chöcheklirini eslitidu… belkim mésopotamiyye tüzlengliki bilen oxshash rengdiki tash qurulmiliri, belkim qedimki medeniyetlerning nechche ming yil ilgiriki chaghlargha dair pichirlashliri kishini mushundaq oygha keltürüp qoyushi mumkin. qandaqla bolmisun, mardin özining medeniyet xilmuxilliqi, epuchanliqi, keng qorsaqliq, binakarliq qurulmliri we eneniliri bilen insanni baghrigha bésip, xiyallar dunyasigha gherq qilidu.

sizni bashqa dunyalar bilen tonushturidighan, kochilirini ademni adashturup qoyidighan, tarixni chongqur hés qilduridighan mardin shehiri, öz sirlirini siz bilen ortaqlishishni kütmekte.