dalyan – köyjegiz köli

türkiye awazi radiyosi: bir yash qiz pakliqini yoqitip qoymasliq üchün laur derixige ayliniptu we öz güzellikige meptun yumran nergisgül bolup hayatini dawamlashturuptu. bu nazininning emelge ashmas muhebbiti üchün tökken köz yashliridin bir laguna (déngizdin ayrilip turidighan köl) hasil buptu. yunan epsaniliride tebiet, tebiiy hadisiler we ösümlüklerning qandaq barliqqa kelgenliki toghrisida nurghunlighan hékayetler bar. töwende bir tebiet möjizisi, epsanilerge asaslanghanda, köz yashliridin hasil bolghan dalyan – köyjegiz köli heqqidiki uchurlarni diqqinglargha sunimiz.

* * * * *

milétus padishahining bir oghli we bir qizi bolidu. aka-singillar bir-birini nahayiti yaxshi köridu. bu méhri - muhebbetning emelge ashmaydighan yolsiz muhebbetke aylinip qélishidin ensirigen kaunos, singlisini tashlap memlikettin chiqip kétidu, singlisi biblis égiz taghning choqqisigha chiqip yighlashqa bashlaydu. u yighlap köz yashliri tügep ketkendin kéyin özini taghdin tashlap ölüwalidu. epsanilerge asaslanghanda, dalyandiki köl biblisning közliridin tökülgen yashtin hasil bolidu.

akisi kaunosmu barghanla yéride öz namida sheher quridu. epsaniwi hékayide tilgha élinghan bu sheher, qedimki dewrlerde aqdéngizgha qirghiqi bolghan kaunos shehiridur... bügünki künde bu qedimki sheherge mughlagha qarashliq dalyan baziri sahibxanliq qilmaqta. kaunos déngiz qoltuqigha qurulghan bolsimu, emma waqitning ötüshige egiship, dalyan deryasi éqitip kelgen lay – latqilarning déngiz qoltuqining éghizini tindurushi bilen sheherning déngiz qirghiqi bilen bolghan munaswiti üzülüp qalidu. shundaq, köyjegiz – dalyan köl sistémisi emeliyette mushundaq shekillinidu. bu yerdiki lagunalar dunyadiki eng murekkep yette laguna sistémisining biri dep qarilidu. köyjegiz köli bilen aqdéngiz otturisidiki bu yer, alahide jughrapiyelik orun hésablinidu. déngiz bilen köl özara gireliship ketken bu rayon,  qomushlar bilen qaplanghan qanallardin terkib tapidu. sirliq ordini eslitidighan bu lagunalarning menzirisi heywetlik bolup, nurghunlighan janliqlargha makan boluwatqan ékologiyelik sistémigha  ige. bu janliqlarning biri yoqilish xewpige duch kelgen karétta karéttalardur. ular xuddi dalyan bilen bir gewdiliship ketkendekla tuyghu béridu.  déngiz bilen köl özara tutashqan yerdiki iztuzu déngiz sahili, karétta karéttalarning yashash we köpiyish rayoni. bu yerde yene yarilanghan déngiz tashpaqilirini dawalash we qoghdash meqsitide tesis qilinghan bir merkezmu bar. bu türkiyening tunji we birdinbir «déngiz tashpaqisi tetqiqat we asrash merkizi» hésablinidu. bu merkez pidaiyliqni asas qilidighan bolup, karétta karéttalargha munasiwetlik her xil ilmiy tetqiqat türlirinimu élip baridu.

* * * * *

dalyan alahide laguna sistémisi we karétta karéttaliri bilenla emes, belki tash qebriliri bilenmu dunyagha dangliq. tash qebriler qedimki kaunos shehirige jaylashqan. qedimki dewrde muhim port shehiri bolghan kaunos nöwette b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati — yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidin orun almaqta. qedimki sheherdiki tiyatirxana, derwishler xilwetgahi, siyasiy yighilish meydani, muncha, sheher sépili we butxana xarabisi kaunosning ehmiyiti we chongluqini namayan qilip béridu. tashlar oyup yasalghan heywetlik qebriler kishilerni bashqa zaman we bashqa bir dunyagha élip kétidu. riwayetlerge qarighanda, kaunos padishahliri tengrilerge yéqin turush üchün bu qebrilerni égiz we tik tashlargha oydurup yasatqaniken. arxéologlar, likya tash qebrilirige oxshap ketsimu, bu qebrilerning kaunosqa xas ikenlikini otturigha qoymaqta. 2400 yilliq tarixqa ige bu qebrige quruqluq arqiliq yétip barghili bolmaydu. peqet kémige olturup uninggha yéqinlashqili bolidu. qirghiqigha chiqqandin kéyin, qebrilerni yéqindin körüsh üchün bir kilométirliq uzunluqtiki égizlikke yamishishqa toghra kélidu, emma qebrilerning ichige kirish meni qilinidu. bu sewebtin, nurghun kishiler qebrilerning yunan ibadetxanilirigha oxshap kétidighan tereplirini déngizda turup körüshni yaxshi köridu. derexlerning yéshilliqi déngizning kök renggi bilen yughurulup ketken bir yerde turup bu qebrilerni körüsh kishini heqiqeten hayajalanduridu.

dalyan hemmila yéride insanni heyranliqqa muptila qilidighan ajayibatlar uchrap turidighan  bir jay bolup, u ajayibatlarning biri dunyagha dangliq lay munchidur؛ layning terkibidiki mol minéral maddilarning rématizm we tére késelliklirige paydiliq ikenliki, qoruqni yoqitidighanliqi ilgiri sürülmekte. shunglashqa her yili minglighan sayahetchi lay munchini ziyaret qilmaqta.

dalyanda bayan qilishqa tégishlik nurghun nersiler bar, bularning qatarida anadolu arxologiyeside muhim orunni tutidighan kaunos tuzluqini tilgha almay ötüp kételmeymiz... qedimki dewrlerde köz melhimi yasashta ishlitilgen «kaunos tuzi»ning bu yerde ishlepchiqirilghanliqi melum. bu yerdiki heyran qalarliq ishlarning chéki yoq!

déngiz bilen köl birliship ketken dalyan köyjegiz laguna sistémisida özgiche janliqlar yashaydu. yuqiridin qarighanlarning beziliri uni bir toqulmigha oxshatsa, yene beziliri ixtiyari sizilghan egri – bügri siziqlargha, yene beziliri sirliq ordigha oxshtidu. kishi, némishqa uning dunyaning eng murekkep lagunalirining biri, dep atalghanliqining tégige ene shu chaghda yétidu. enjür we qarighay derixidin chiqqan ésil puraqlargha déngizdin kelgen yudning hidi ariliship kétidu. bu xush puraq kishini epsaniwi hékayiler sözlengen ashu qedimki dewrlerge teklip qilidu…