qedimki dewr anadolusining tuz yoli: wia sebaste we isauriya

türkiye awazi radiyosi: dadisini tuzdek yaxshi köridighan melike toghrisidiki chöchekte, padishah qizliridin <méni qanchilik yaxshi körisiler?> dep  soraydu. chong melikiler: «almasqa, altungha oxshash» dep, kichik melike bolsa «tuzgha oxshash» dep jawab béridu. padishah qattiq ümidsizlinip, qizini ordidin uzaqlashturidu. padishah aridin uzun yillar ötkendin kéyin qizining néme démekchi bolghanliqini chüshinip yétidu. biri sizni tuzdekla yaxshi köridighanliqini éytsa, sizning inkas qandaq bolar? sizmu uninggha chöchektiki padishahqa oxshash achchiqlinarmidingiz yaki uning némishqa bundaq dégenlikini chüshinip yétermidingiz? saghlamliq sewebidin tuz istémal qilishi qattiq meni qilinghanlar, kichik melikening démekchi bolghini derhal chüshinidu. elwette, tuzni köp istémal qilishning ziyini hemmige ayan. lékin, yémeklikke tuz sélinmighanda, temi bolmaydu. tuz emeliyette bedinimiz üchün muhim minéral madda, yeni natriy. bu minéral maddining bedendiki suning tarqilishi, nérwa impullirining nérwa hüjeyrisige yetküzülüshi we muskullarning tariyishida nahayiti chong roli bar. bügünki künde biz tuzgha saghlamliq nuqtisidin baha bérip, uni taamlarning temini ashuridighan xuruch dep qaraymiz. emma tuz ötmüshte intayin muhim tawar idi, goyaki yipek yoli yaki tétitqu yollirigha oxshash tuz yollirimu bar idi. töwende anadoludiki padishah yoli depmu atilidighan tuz yoli wia  sebaste heqqide toxtilip ötimiz.

* * * * *

anadolu nechche ming yilliq tarixida nurghun medeniyetke sahibxanliq qilidu. hititlardin bashlap, anadolugha hökümranliq qilghan barliq döletler yollarni yasaydu. bu yolar arqiliq hem oxshimighan rayonlar bir – birige tutashturulidu hemde rayonlarning bixeterliki kapaletlendürülidu. yol yasashqa alahide ehmiyet bergini bolsa, rim impériyesi bolidu. yol qurulushi impériye üchün igilik hoquqning eng muhim simwollirining biri hésablinidu. shunglashqa boysundurulghan rayonlarda qilinidighan tunji ish sheherlerni özara tutashturidighan yollarni yasash bolidu. «rim zémini yollirining uzunluqi bilen ölchinidu» pirinsipigha asasen, pütkül impériye yol torliri bilen qaplinidu. rimliqlar yol yasapla qalmay, u yollarning boylirigha qarawulxana, köwrük we méhmanxanilarni salidu. shundaq, anadoluning eng yaxshi saqlinip qalghan rim yoli — wia  sebaste  yaki padishah yoli eng shu yollarning biridur. padishah yoli wia sebaste ikki ming yilliq tarixqa ige qedimki yol. patara, sagalassos we pergege oxshash muhim sheherler jaylashqan likya, pissidiye we pamfiliye rayonlirini anadoluning ichki rayonliri bilen tutashturidighan istratégiyelik ehmiyetke ige muhim yol idi. bir qismi chong tashni oyush arqiliq échilghan, yene bir qismi tash yatquzup yasalghan bu yolning kilikya déngiz qaraqchilirigha qarshi turush üchün yasalghanliqi melum.

keng rayonni öz ichige alidighan wia  sebaste  padishah yolining bir qismi, u dewr üchün intayin qimmetlik bir buyumni toshush üchün yasalghanidi. anglighan waqtingizda ishenmeslikingiz mumkin, emma bu intayin qimmetlik madda tuzdin bashqa nerse emes idi! chünki bügünki künde nahayiti asan érishkili bolidighan tuz, qedimki dewrlerde intayin kem uchraydighan minéral madda idi. tuzi mol jaylar waqitning ötüshige egiship muhim soda merkezlirige aylandi. anadoludiki qedimki medeniyetlerning biri bolghan hititlar, mix yéziqliq taxtaylirigha tuz sodisi qaidilirini pütti. bir mezgil rim eskerlirige maash ornida tuz bérilgenidi. mushundaq qimmetlik bir maddining toshulushi üchün, yépek yoli yaki dora – dermek yoligha oxshashla tuz yoli torimu shekillendürüldi. wia sebaste  padishah yolining muhim bir qismini teshkil qilghan isauriya yoli tuz yoli depmu atilidu. bu yol anadoluning birdinbir tuz menbesi bolghan, rimliqlar teripidin «tatta lajus», yeni tuz köli dep atilidighan yergiche sozulatti. ikki ming yil boyiche bu yol arqiliq pemfiliye qirghaqliridin isauriyagha zeytun yéghi toshulatti, qaytishta tuz élip kélinetti. u tuz maashlarning tölinishige kapaletlik qilatti, qizitma qayturush dorisi süpitide ishlitiletti, yémekliklerni muhapizet qilatti, taamlargha tem béghishlaytti. qedimki dewrlerde tuz ishlitilmeydighan yer yoqtekla qilatti.

bügünki konya bilen antalyaning otturisidiki isauriya qedimki tuz yoli xelqara yol ishariti qoyush sistémisigha asasen isharetlinip, yéngi sayahet yoligha aylanduruldi. tuz yoli cheshmiler, quduqlar, méhmansaray qalduqliri we köwrüklerni bésip ötidighan 175 kilométirliq yoldur. ikki ming yilliq tarixqa ige bu qedimki yolda méngiwétip, tuz kemchil chaghlarni, tuz karwanlirini oylimay turalmaymiz.

* * * * *

girékchidiki «tuz aldida gunah sadir qilish», parschidiki «tuzkorluq qilish» we türkchidiki «tuz heqqi» ibarisi, diniy tékistlerdiki tuzgha munasiwetlik ibariler, tuzning her medeniyette dégüdek öz ornini alghanliqini körsitip béridu. siz buningdin ilgiri tuzning hayatimizda oylighinimizdinmu köp orungha ige ikenliki heqqide oylinip baqqanmidingiz?!

 mutexessisler, insanlarning tuzni buningdin 11 ming yil ilgiri turmushigha élip kirgenlikini békitti. kishiler tuzdin yémekliklerni qurutush we saqlashta, séhirgerlik we her xil murasimlarda, mal almashturush we maash tölesh qatarliq ishlarda paydilanghan hemde uninggha her xil menilerni yükligen. u tuz kemchil jughrapiyelik rayonlarda u nechche mil yiraq jaylardin yötkilidighan soda mehsulatigha aylanghan. tuz yolliri mana mushundaq barliqqa kelgen. shunglashqa qedimki dewrlerde italiye, gérmaniye we anadoluda tuz yolliri shekillendürülgen.