santos we léton qedimki sheherlirining qurulush hékayiliri

türkiye awazi radiyosi xewiri: anadolu tarixtiki yoruqluq döliti likyagha sahibxanliq qilidu. likyaning «yoruqluq döliti» dep atilishi, elwette, bir tasadipiyliq emes idi؛ chünki likyaning her bir shehiri eyni chaghda yultuzdek chaqnighanidi. antalya wilayiti chégrasi ichidin orun alghan santos (Xanthos), léton, patara, olimpos we fasélis qatarliq yigirme üch sheherdin teshkil tapqan likya birleshmisining muhim sheherlirining bir qismi bolup, bular anadoluning nechche ming yilliq hékayisini bayan qilip béridu. majalidin ketken enqa qushigha oxshash weyran bolghandin kéyin qayta – qayta qed kötürgen qayghuluq tarixqa ige santos we  qiziqarliq epsaniwi qurulush hékayisi bolghan léton, bu sheherlerning aldinqi qatarida turidu.

* * * * *

anadoluning jenubidiki aqdéngiz rayoni nurghun medeniyetlerge quchaq échip, sansizlighan medeniyetler bilen yughurulghan. antalyaning qash nahiyesidiki santosmu shundaq. santos yunan medeniyiti dewridin tartip taki rim we wizantiye dewrlirining iz - eserliri we xarabiliklirini körgili bolidighan eng heywetlik qedimki sheherlerning biri. u likya birleshmisining eng muhim memuriy merkizi, shundaqla paytexti idi. santos deryasi qirghiqigha, yeni hazirqi eshen éqini boyidiki munbet tupraqlargha qurulghan santos, rayonning aldinqi qatardiki shehiri bolghachqa, nurghun qétim hujumlargha uchraydu. qedimki dunyaning eng muhim shairi gomér, santosni ilyada dastanida <troya urushigha qatnashqan eskerlerning wetini> dep teswirleydu. santosluqlar jengchi xelq bolghachqa, ularning kitabliridin meghlubiyet dégen söz tépilmaydu. ular parslarning istilasi jeryanida sheherlirini axirqi lehzilergiche qoghdap jeng  qilidu. emma, parslarning sheherning su yollirini üzüp tashlap, xelqni susiz qaldurushi bilen, urush intayin échinishliq halette axirlishidu؛ santosluqlar teslim bolushni emes, belki ölümni tallaydu. tarixning atisi dep qariliwatqan hirodotusning éytishiche, esir bolup yashashni tesewwur qilalmighan, qobul qilalmighan santosliqlar, ayallar, balilar we qimmetlik buyumlarni bir qelege solap ot qoyuwétidu, erler bolsa, taki ölgüche jeng qilidu... waqitning ötüshige egiship santos, xarabiliki astidin qaytidin qed kötüridu. bu sheher oxshimighan waqitlarda yene bir nechche qétim qorshawda qalidu, weyran qilinidu, lékin, u her qétim qayta qurulidu. santos meshhur rim eskiri birutusning qomandanliqidiki chong qorshawda weyran bolidu. biraq, öz dewrning rim impératori heywetlik sheherning bu ehwalgha chüshüp qélishini muwapiq emes dep oylap, santosni qaytidin qurup chiqish toghrisida buyruq chüshüridu. shundaq qilip, bu sheher yene bir qétim qayta qurulidu. wizantiye dewride épiskop merkizige aylandurulidu. ereblerning hujumidin kéyin, pütünley tashliwétilidu.

* * * * *

santos birdin köp medeniyetning izlirini özige mujessem qilghan bir qedimiy sheher. gerche u qayghuluq hékayisi bilen kishilerning diqqitini tartsimu, emma uning bashqa sheherlerge oxshimaydighan yene bir alahidiliki bar: u bolsimu, likya dewrining tiklime qebre tashliri we qiya tash qebriliridur. likyaliqlarning rayonning tebiiy matériyali bolghan hak téshidin yasalghan tash jeset sanduqliri, bügünki künde eng qiziqarliq medeniyet miraslirining biri dep qarilidu.

bu sheherde texminen 15 chong hejimlik tik shekillik qebre bar bolup, mutexessislerning qarishiche, bu qebrilerning rayon sirtida héchqandaq misali yoq iken. likya tilidiki eng uzun tash yéziqlarmu yene mushu yerdin tépildi. santosta yene üch kocha éghizi, bir tiyatirxana we puxta saqlinip qalghan bir chong tash yol bar.

qedimki tiyatirxanidiki kishining diqqitini tartidighan chongqur orkéstir oriki, bu qurulushning rim dewridiki giladiatorlar élishishliridimu ishlitilgenlikining ispati. sehne binasining aldi terep bézekliri we tiyatirxanining birinchi qewiti bügüngiche saqlinip qalghan.

* * * * *

santos xarabiliki, qedimki sheher léton bilen birlikte, likya medeniyitining özgichilikini eks ettürüp bérishi we qézish jeryanida bayqalghan qézilmilarning ehmiyiti nezerde tutulup, b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati —yunéskoning  dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzüldi. qedimki dewr likyasining diniy merkizi bolghan létonning santos bilen bolghan ariliqi aran töt kilométirla kélidu.

léton shehirining qurulushigha munasiwetlik bir epsaniwi hékaye bar. uningda ilgiri sürülüshiche, bash tengri zéus bilen tengriche létoning qoshkézek balisi bolidu.  tengriche léto qoshkézek baliliri apollon bilen artémisni élip, aqdéngiz qirghaqlirigha qéchip bérip, likyaning melum yérige orunlishidu. epsanilerge asaslanghanda, léton tengri apollon bilen artémisning anisi létoning namigha atap qurulghan sheherdur.

léton tarix boyiche parslar, karyanlar, hélénlar we rim impériyesining hökümranliqi astigha kiridu. apollon we artémis qatarliq meshhur tengrilerning namliri bilen yad étilidighan bu sheher, burun santosqa qarashliq «muqeddes» jay idi. emma, kéyinche uning ehmiyiti barghanséri küchiyip, pütün likya rayonining «muqeddes» jayigha aylinidu. bu muqeddes jayda léto, apollon we artémis butxaniliri, bir abidiwi cheshme we rim tiyatirxanisining qalduqliri bar.

* * * * *

léton qedimki shehiridiki zamanimizghiche eng yaxshi halette saqlinip qalghan qurulushlarning biri, 2200 yil ilgiri sélinghan tiyatirxanidur. sheherdiki qézish jeryanida üch butxana qalduqi, abidiwi cheshme we bir qisim pütükler tépildi.

sheherdiki eng chong butxana léto butxanisi bolup, u apollon we artémisning anisi létogha béghishlap sélinghanidi. butxanining yénidin girékche, aramiche we likyache pütüklermu tépildi. yene bir butxana yunan epsaniliridiki senet, muzika we ilham tengrisi apollongha béghishlap sélinghan bolup, bu ikki butxanining otturisigha, bashqilargha qarighanda kichikrek bolghan artémis butxanisi jaylashqan. qézish jeryanida artémis we apollongha wekillik qilidighan oq we  ya süretliri chüshürülgen bir mozaykimu qéziwélindi.

* * * * *

yoruqluq döliti likya birleshmisining her bir shehiri ayrim bayan qilishqa erzisimu, epsuski, waqtimiz buninggha yar bermeydu. shunglashqa biz bu séhriy küchke ige medeniyetning izlirini qoghlimaqchi bolghanlarni türkiyening tunji uzun musapilik piyadiler yoli bolghan «likya yoli» gha teklip qilimiz. likya yoli — fethiye, qash, qalqangha oxshash sahayet merkezlirini, patara, olimpos, déngiz astidiki apéryal we yene nurghun muhim qedimki sheherlerning izlirini körgili bolidighan tengdashsiz bir yol. qedimki yoldin ilhamlinip élinghan — tebiet bilen tarix özara gireliship ketken 550 kilométirliq — bu liniyede, likya medeniyitining tengdashsiz güzelliklirige shahit bolalaysiz!