türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati siyasiti

türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati siyasiti

küntertip we analiz (38)

(murat yéshiltash)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilati siyasiti» témiliq analizini diqqitinglargha sunimiz.

***** ***** *******  ** ******

türkiye awazi radiyosi: rusiyening ukrainagha qilghan tajawuzchiliqi kütülginidek tunji bolup shimaliy atlantik ehdi teshkilati-natogha körsetti. soghuq munasiwetler urushidin kéyinki kéngiyish siyasiti dairiside, sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin musteqilliqini qolgha keltürgen döletlernimu öz ichige alghan shimaliy atlantik ehdi teshkilati, ukraina urushi bilen teng bu siyasetni dawamlashturush üchün yéngi heriket qozghidi. ukrainaning shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolush musapisini bahane qilip, ukrainagha arilishishini qanunlashturmaqchi bolghan rusiye, emdilikte finlandiye we shiwitsiyening ezaliq iltimasi sunushi bilen yéngi bir riqabetke duch keldi. emma  bu qétim shimaliy atlantik ehdi teshkilatining kéngiyishi ilgiriki her qandaq waqittikidinmu zor ehmiyetke ige boldi.

buning ikki asasliq sewebi barliqini tilgha alalaymiz. birinchisi, eger shiwétsiye we finlandiye natogha eza bolsa, rusiyening qandaq inkas qayturidighanliqi mesilisidur. eger rusiye her ikki döletning natogha qatnishishini tehdit dep qarap, yéngi bir herbiy heriket qollanmaqchi bolsa, undaqta urush ukraina bilenla cheklenmeydighan halgha kélidu. eger rusiye inkas qayturmay, shiwétsiye we finlandiye héchqandaq mesilisiz natogha ezaliqqa qobul qilinsa, u chaghda rusiye öz chégrasida nato teripidin pütünley qorshawgha élinghan bolidu. qandaqla bolushidin qetiynezer, bu ikki dölet natogha qoshulghanda rusiye baltiq déngizi rayonigha téximu köp herbiy küch yötkeshke mejbur bolidu.

ikkinchi muhim mesile, eng küchlük ezalarning birsi bolghan türkiyening shiwitsiye bilen finlandiyening ezaliqigha naraziliq bildürüwatqanliqidur. bu siyaset bir tereptin ukraina urushi bilen yéngi bir hemkarliq musapisige qedem qoyghan shimaliy atlantik ehdi teshkilatining maslishishchanliqini buzush xewpini öz ichige alghan bolsa, yene bir tereptin türkiye bilen shimaliy atlantik ehdi teshkilati otturisida yéngi bir mesilining otturigha chiqishigha seweb bolishi mumkin. türkiyening mezkur her ikki döletning ezaliq musapisige étiraz bildürishining bolsa, nahayiti heqliq sewebliri bar.

aldi bilen shuni uqturup qoyush kérekki, türkiye shimaliy atlantik ehdi teshkilatining yéngi kéngiyish basquchini qollashqa mayil. shunglashqa finlandiyening qoshulushigha heddidin ziyade qarshi chiqmaywatidu. lékin bolupmu shiwitsiyening p k k bilen bolghan munasiwiti türkiyeni bu döletke qarita téximu éhtiyatchan siyaset qollinishqa qistimaqta. chünki shiwitsiye p k k ning öz dölitide rahet heriket qilishigha yol qoyup kelmekte hemde süriyediki p y d gha qoral – yaraq we iqtisadiy yardemlerni qilmaqta. shiwitsiye yawropadiki p k k eng aktip paaliyet qiliwatqan döletlirining birsi hésablinidu. p k k ning shiwitsiyediki paaliyetliri ichide atalmish ​​ammiwiy teshkilat paaliyetliri, pul yuyush, eza toplash we türkiyege qarshi lobichiliq paaliyiti qilish qatarliq nurghun qanunsiz heriketler bar. shiwitsiyening türkiyege qarshi siyasetliri peqet p k k bilenla cheklinip qalmaydu. shuning bilen bir waqitta  yene, 15-iyulda türkiyede yüz bergen siyasiy özgirishning arqisidiki fethullahchi térrorluq teshkilati  ezalirighimu öz dölitide panahliq bermekte.

türkiye shiwitsiyening bu pozitsiyesi sewebidin shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolush mesiliside éhtiyatchan muamile qilmaqta we türkiyening bixeterlik mesilisige pisent qilmighan bir döletning ezaliqini qollimaydighanliqini otturigha qoymaqta.

ukraina urushi bilen géopolitikiliq ehmiyiti yuqiri kötürülgen türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilatidiki ornidin paydilinip, shiwitsiyening bu mesilidiki meydanini özgertishini telep qilishidinmu bek  tebiiy ehwal yoq. lékin türkiyening bu pozitsiyesi shimaliy atlantik ehdi teshkilatida yéngi yériq peyda bolishigha seweb bolamdu yaki bolmamdu? kütüp közitishke toghra kélidu.