türkiyening moldawiyesi — salda köli

türkiye awazi radiyosi: asman nechche ming yillardin buyan kishilerning diqqitini tartip keldi. bulutsiz bir kéchide yultuzlarni tamasha qilish, alem boshluqigha gherq bolup xiyal sürüsh, bashqa dunyalar heqqide oylinish köpinche hallarda tolimu normal ish hésablinidu. belkim biz romantik héssiyatning yaki fantaziyelik hékayilerning tesiride asmanning qarangghuluqlirigha shungghushimiz mumkin. emma tetqiqatchilar uzundin buyan oxshimighan dunyalarni tekshürüsh, dunyaning sirtida janliqlarning bar - yoqluqini bilish üchün asman, bashqiche éytqanda alem boshluqi heqqide izdinip kelmekte.

* * * * *

ikkinchi dunya urushidin kéyin bashlanghan alem boshluqi tetqiqati, insanlarning ay sharigha qedem bésishi bilen yéngi bir basquchqa qedem qoydi. u yillarda ay shari bilen birlikte bashqa seyyariler üstidimu tetqiqatlar élip bérildi. mars bu seyyarilerning aldinqi qataridin orun aldi؛ chünki marsmu yersharimizgha oxshash quruqluq pilanétasi bolup, quyashqa anche yéqin emes idi. shu yillardin tartipla marsta hayatliq bar-yoqluqi tetqiq qilinishqa bashlandi. emma, kilimat özgirishi, su menbelirining xirisqa duch kélishi we muzluqlarning érip kétish süritining éshishigha egiship, 90-yillarning béshidin bashlap marsni tekshürüsh xizmetlirining süriti ashti. bügünki künde bu tetqiqatlar charek esirni alliqachan arqida qaldurdi. qizil pilanétaning bizge yashash pursiti bérip – bermeydighanliqini bilish meqsitide oxshimighan waqitlarda oxshmighan meqsettiki charlash kémiliri ewetildi we bu sayida qizil pilanéta marsqa munasiwetlik nurghun sanliq melumatlarni toplash mumkin boldi. amérika awiyatsiye we alem qatnishi idarisi (nasa) 2020-yili tekshürüshler merkezleshken marstiki jézéro oymanliqigha charlash mashinisi ewetishtin burun ijtimaiy alaqe supisidiki adrésida uchur hembehrilidi.

«gerche arisida ghayet uzun musapiler bolsimu,  türkiyediki salda köli, marstiki jézéro oymanliqi bilen géologiyelik oxshashliqqa ige. tetqiqatchilar, hetta marsqa teyyarliq qilish üchün rayonda emeliy meydan tekshürüshliri élip bardi» dégen sözliri bilen kishilerning diqqitini türkiyening tengdashsiz köli saldagha tartti.

* * * * *

burdurdiki apaq qum we köpkök suluq salda köli «türkiyening moldawiyesi» dep atilidu. derweqe, salda köli bilen molwadiyening süritini yanmuyan qoyghiningizda bir - biridin perqlendürüshingiz heqiqeten qiyingha toxtaydu. salda köli torus téghi étikidiki ikki milyon yil ilgiriki bir qétimliq yer tewresh netijiside shekillengen bir köl. u bir yanar tagh köli bolghachqa, süyide soda we magniy maddisi mol. kishiler közlirini üzelmeydighan u apaq qumlarning shekillinishige töhpe qoshqini del magniylardur. magniyni sümürüp, oxshimighan qewet hasil qilghini bolsa, köldiki baktériyelerdur. salda kölide 24 saet boyiche oksigén ishlepchiqiridighan baktériyeler bar. kölni oksigén bilen teminleydighan bu baktériyeler, dunyadiki tunji janliqlar hésablinidu. baktériyeler saysida shekillengen bu qewetler (qatlamlar) waqitning ötüshige egiship parchilinip bu adettin tashqiri güzel apaq qumlarni hasil qilidu. kölge bu heywetlik turxun renggini béghishlighini del mushu baktériye menbelik aq tash parchiliridur. bu tash parchilirining buningdin 3 milyard 500 milyon yillar burun shekillinishke bashlighanliqi melum. salda kölini bashqa köllerdin perqlendüridighan eng muhim alahidilikmu bu yerde namayan bolidu. mutexessisler, bu shekillerde dunyadiki eng qedimki we iptidaiy turmush shekli toghrisidiki uchurlarning xatirilengenlikini qeyt qilishmaqta. bashqiche qilip éytqanda, bu aq tash parchiliri güzel menzire bilen teminlepla qalmay, yene ilim-pen dunyasi üchün intayin qimmetlik uchurlarnimu öz ichige alidu. chünki ular yersharidiki eng qedimki tashqa aylanghan maddilar bolup, dunyada peqet ikkila orunda körülidu؛ ularning biri türkiyening salda kölide, yene biri kanadaning alchichika kölide. shunglashqimu nasa tetqiqat guruppisi, marstiki jézéro oymanliqida charlash élip bérishqa atlinishtin ilgiri salda kölige kélip deslepki teyyarliqlarni qilghanliqini uqturghanidi.

jézéro oymanliqidiki délta birikmilirige asasen, tetqiqatchilar bu yerde bir chaghlarda bir köl bolghanliqigha, oymanliqtin tépilghan karbonat minéralliriningmu bu kölde hasil bolghanliqigha ishinidu. salda kölining ehmiyiti del mushu nuqtida namayan bolidu. chünki salda köli mars oymanliqidiki karbonat we déltagha oxshaydighan qurulmilarni öz ichige alghan birdinbir köl. karbonatlar mikro organizmlarni öz ichige alghan muhittiki hemme nersini qaplighanliqtin, bir chaghlardiki hayatliqnimu ispat bilen teminleydu. buningdin bashqa, saldaning kishini heyran qalduridighan apaq qirghiqi we kölning géologiyelik qurulmisimu marstiki jézérogha oxshaydu. shunglashqa saldagha kelgen tetqiqat guruppisidikiler, özlirini marstiki oymangha qarawatqandek hés qilghanliqini éytqan hemde marsqa qiziqidighanlarning saldagha bérishi kéreklikini otturigha qoyghaniken.

* * * * *

salda köli özining géologiyelik qurulmisi bilen marsni؛ apaq qum we köpkük süyi bilen moldawiyeni eslitidu. emma, salda köli peqet bulardinla ibaret emes. türkiyediki eng chongqur köllerning biri bolghan bu séhriy küchke ige köl, uningdiki yerlik janliqlar sewebidin «muhim tebiiy rayon» salahiyitige ige. u yene dunya miqyasidiki yoqilish girdabigha bérip qalghan janliqlarningmu bixeter makani. salda köli etrapi bilen birlikte yershariwi qimmetke ige suluq yer bolup, ösümlükler we muhim qushlar rayoni ölchimige mas kélidu.

* * * * *

salda köli öz ichige alghan shekiller sewebidin mars tetqiqatining tebiiy tejribixanisi dep qarilidu. tetqiqatchilar uzundin buyan kishilerning eqlini ghidiqlap kéliwatqan «marsta hayatliq barmu?» dégen soalning jawabini saldadin izdimekte. tetqiqatchilar, eger bizge heywetlik körünüshlerni sunuwatqan aq qumlar nechche milyon yilliq baktériyelerge sahibxanliq qilghan we qiliwatqan bolsa, buninggha oxshash ish marstimu yüz béridighan bolushi mumkin, dep qarimaqta. bügünge qeder élip bérilghan tetqiqat netijiside, marsning su menbesi, yanar taghlar we illiq kilimatqa ige ikenliki ashkarilandi. gerche hazirche yashashqa mas sharait hazirlimighan bolsimu, marsta bir ümid nuri bardek qilidu. mutleq köp sandiki kishiler marsta hayatliq yaki turidighan jay bar dégen xush xewer tarqitilidighan künni teqezzaliq bilen kütmekte. shundaq, belkim bir küni insanlar marsta yashashning yolini tépishi mumkin. emma u kün kelgüche biz qolimizdiki dunyani qolimizdin kélishiche yaxshi qoghdishimiz kérek.