tunji fantaziyelik roman yazghuchisi lukianos

türkiye awazi radiyosi: adettin tashqiri waqit, orun yaki pérsonazhlar ... bir - biridin we bizning bilidighanlirimizdin perqliq mexluqlar bar bir kainattiki qetiy addetkiche bolmighan hadisiler ... renggi, puriqi, chong yaki kichikliki bilen ademni heyran qalduridighan hem biz yashawatqan dunyada, hem uningdin tolimu yiraqta yüz bergen séhiriy küchke ige chüshiniksiz kainat... fantaziyelik romanlar bir edebiy zhanir bolush süpiti bilen, oqurmenlerge pütünley oxshimaydighan dunyalarning derwazisini échip, tesewwur küchining heywetliklikini namayan qilip béridu. elwette, sizning mayilliqingizni bilmeymiz, emma fantaziyelik romanlarning dunyaning herqaysi jaylirida xéli zor salmaqqa ige mestaniliri bar. her bir hékayide oqurmenler aptorning tesewwuri sayisida oxshimighan sahelerge qedem qoyidu. eger siz bu zhanirgha qiziqidighan biri bolsingiz, ésingizge derhal bir nechche misal kelgen bolushi mumkin. undaqta sizdin tunji fantaziyelik roman yazghuchisining kim ikenlikini sorisaq, bu soalgha qandaq jawab bérisiz? köpinche kishilerning eqlige julis wérné kelgen bolushi mumkin. biraq, bu témining heqiqiy qiziqquchiliri tomas mor (tamis mor)ni eske alidu.  heqiqetenmu tomas morning buningdin texminen 500 yil muqeddem yazghan «otupiye» namliq esiri, fantaziyelik romanlarning bashlanghuchi dep qarilidu. emma biz uning tunji fantaziyelik roman emeslikini, tunjisining anadolu zéminlirida yézilghanliqini éytsaq, heyran qalamsiz? shundaq, tunji fantaziyelik roman yazghuchisi samsatliq, hazirqi nami boyiche éytqanda adiyamanliq lukianos idi.

* * * * *

fantaziye dégen söz xiyal dégen sözdin kelgen bolup, uninggha réal bolmighan cheksiz dunya menisi yoshurunghan. chek – chégrasi yoq dunyalar we u yerlerdiki xiyaliy pérsonazhlar… gigant ademler, petekler, böre ademler, wompérlar, alem boshluqi, déngiz yaki yanar taghlargha seper qilish qatarliq nurghun ishlar… adette, mumkin bolmaydighan we mewjut bolmighan dunyaning ishikliri fantaziyelik romanlar bilen échilidu. buningdin texminen 19 esir ilgiri, bu ishikni oqurmenlerge tunji bolup achqan kishi samsatliq lukianos idi. yéngiliqlar, tunjilargha tolghan anadolu bu qétim aldimizgha bir fantaziyelik roman yazghuchisini chiqiridu. shübhisizki, uningdin ilgirimu fantaziyelik yaki séhirlik hékaye - dastanlar sözlinetti. hindistanliqlar we sumérlarning bu türge ait nurghun riwayetliri bar. lékin, ular éghiz edebiyati katégoriyesige tewe. bu sahede tunji bolup yazma eser qaldurghan lukianos, hem öz dewri hemde zamaniwi dunyada iz qaldurghan kishidur. lukianos bügünki adiyaman chégrasi ichige jaylashqan samsatta dunyagha kelgen. u, tarix, edebiyat we pelsepe ögengen, kilassik dewrning gomér we eplatongha oxshash dangliq zatlirining eserlirini tetqiq qilghan bolup, nopuz we xurapatliqqa qetiy qarshi idi؛ heqiqet we pakitni asas qilip hayat kechürüsh kéreklikini ilgiri süretti. u qedimki yunan medeniyitining kem bolsa bolmaydighan terkibi qismi hésablinidighan epsaniwi éléméntlarni we adettin tashqiri weqelerni öz ichige alghan tarixshunasliqni qattiq tenqid qilghanidi. lukianos: «tarixchining birdinbir wezipisi weqelerni öz péti yézishtur» dégenidi. u tarixiy dastanlarda mubalighe, medhiye yaki mesxirige orun bérishni tenqid qilip, tarixning terepsiz shekilde yetküzülüshi kéreklikini otturigha qoyghan bolghachqa, dégendek alqishqa érishelmigenidi. emma beziler uni kilassik dewrning woltiri dep teswirlise, yene beziler öz dewrining tengdashsiz erbabi, dep qaraydu.

* * * * *

lukianosni tunji fantaziyelik roman yazghuchisi dégen namgha érishtürgini, uning «heqiqiy hékaye» namliq esiridur. lukianosning ay sharigha qilinghan seperni téma qilghan bu hékayini yézishtiki meqsiti, réalliqtin halqighan weqeler bayan qilinghan sayahetnamilerni tenqid qilishtin ibaret bolsimu, emma u emeliyette bu kitabi arqiliq ilmiy fantaziyelik hékaye we fantaziyelik roman enenisining asasini salghanidi. bu ilahlar we séhirgerler ishlargha arilashmighan, peqet imkansiz déyiliwatqan ishlarni royapqa chiqirishqa tirishiwatqan addiy kishiler orun alghan tunji hékaye idi.

u kitabini «silerni agahlandurimen, silerge hazirghiche anglighan eng chong yalghanlarni éytimen, bu pütkül kitabtiki birdinbir heqiqiy ibaridur» dégen sözler bilen bashlighanidi. u bu sözler bilen öz dewrining tarixchiliri we yazghuchilirini tenqidleydu. lukianos hékayiside, olimpik musabiqisige qatnashqan ellik tenheriketchining déngiz – okyanlarning qarshi teripige ötüp, u yerde yashaydighan kishilerni körüsh üchün paraxotqa olturup déngiz sepirige atlinish jeryanidiki sergüzeshtilirini bayan qilghanidi.

yaxshi bashlanghan seperning ikkinchi künide hawarayi buzulidu. üch aygha yéqin boran – chapqun ichide yol alghandin kéyin, shiddetlik boran ularni leglektek uchurup sharsiman halette nur chéchip turidighan aralgha oxshash bir memliketke élip baridu. ular töwenge qarap yer yüzini körüp, özlirining ay sharida ikenlikini hés qilidu. lukianos hékayiside aridin nechche yüz yil ötkendin kéyin ilmiy fantaziyelik roman we kinolarning kem bolsa bolmaydighan éléméntlirini teswirleydu. ular yétip barghan ay sharida insanlarmu, ghelite, set we qorqunchluq janliqlarmu yashimaqta idi.  u yerde chongluqi on ikki pildek kélidighan gigant bürgiler, torliri bilen yollarni tosuwalighan ghayet zor ömüchükler, qanatliri yéssiwélektin chong toxular, pasha yaki kerkidan mingüchiler bar idi.

hékayining dawamida ay bilen quyash otturisida urush chiqidu. urushtin kéyin, asmandin ayrilghan tewekkülchiler, epsanilerning meshhur jenniti bolghan «mubarekler arili»gha kélidu. lukianos bu yernimu ilgiri tilgha élinip baqmighan éléméntlar bilen yene bir qétim teswirlep, pütün sheherning altundin, tamlirining zumrettin we peshtaqlirining pil chishidin yasalghanliqini yazidu. kéche - kündüz yoq, peqetla tang peyti halitide turidighan bu sheherde héchkim qérimaydu. bashaqlar bughdayning ornigha kichik nanlarni béridu, sheherde etirgül süyi aqidighan bir östeng bar. bu yede waqit pütünley bashqiche ötidu...

* * * * *

yézilghan dewr nezerde tutulghinida, nahayiti tesirlik we qiziqarliq shekilde yézilghan eser, julis wérnéning küchlük yaqturushqa érishken «aygha seper» namliq romanining ilham menbesi bolidu. buning bilenla qalmay, kitabtiki pilanétlar ara jeng, kinochiliq sahesining tarixtin buyanqi kirimi eng yuqiri «yultuz urushliri»ghimu ilham béridu. hetta, «otupiye»ni lukianosning zamaniwi nusxisi dégüchilermu yoq emes.

déngizlardiki bayqash dewri bashlinishtin nechche yüz yil ilgiri, samsatliq lukianos déngiz - okyanlarning u teripide némilerning barliqigha qiziqidu. u boshluq we ay shari sayahitini tesewwur qilghili bolmaydighan bir chaghda alem sayahitining tepsiliy teswirini yézip chiqidu. u oqurmenlirige bizge tonush bu dunyadin yiraq bashqa bir dunyani barliq janliq we jansiz éléméntliri bilen qoshup hékaye qilip béridu. uning yazghanliri chüsh, tesewwur, ziddiyetlik idiyeler we qayil qilish küchige ige eqliy iqtidarning eks étishidur. bügünki fantaziyelik we ilmiy fantaziyelik zhanirdiki eserlerning aldinqi qatardiki zatlirining lukianostin sel qarashqa bolmighudek derijide ilham alghanliqini dések xatalashqan bolmaymiz.