ferhad tash ériqi, pontus shahi qebristanliqi we amasya

türkiye awazi radiyosi: dunya edebiyatigha shundaqla nezer salghinimizda, oxshimighan témilarda eserlerning yézilghanliqini uchritimiz. yashighan dewrning alahidiliki edebiyat zhanirighimu, uning témilirighimu tesir körsitidu. emma, edebiyatta «ishq – muhebbet»tin ibaret modéliqini peqetla yoqitip qoymaydighan bir téma bar. cheklengen ishqi muhebbetler, qayghuluq axirlashqan ashiq – meshuq hékayiliri, ilahiy muhebbetler... pidakar, weyran qilghuch yaki qizghin muhebbetler... bularning beziliri qizghin, beziliri qayghuluq, beziliri séhriy küchke ige, yene beziliri wisaligha yétish imkansiz ishqi – muhebbetlerdur... ishqi – muhebbet yéziq edebiyatila emes, éghiz edebiyatimu eng keng orun béridighan témilarning aldinqi qataridin orun alidu. nurghun jaylarda éghizdin éghizgha köchüp riwayetlerge aylanghan ölmes ishqi – muhebbetler hékaye qilinidu. bu tengdashsiz ishqi – muhebbet hékayilirining misallirini epsaniler, shundaqla xelq éghiz edebiyatining ewladtin ewladqa yetküzülidighan dastan, mesel qatarliq wariyantliridimu köplep uchritish mumkin. u hékayilerning qehrimanliri, yeni ashiq – meshuqlar waqit cheklimisidin halqip, kishilerning eslime we qelbliride yashnashni dawamlashturidu...

 éros we psik söygüsi muhebbet bilen rohning bir – biridin ayrilalmaydighanliqini delilleydu. parisning sahibjamal xéléngha bolghan muhebbiti troya urushini qozghitidu... babur impératori shah jihan söyümlük ayalining wapatidin kéyin, birdinbir muhebbitige atap dunyaning eng heywetlik meqberisi taj mehelni salduridu. engliyelik dangliq diramatorg wilyam shékispér yazghan romio we juliét esirlerdin buyan eng dangliq muhebbet hékayiliri tizimlikidiki ornini saqlap kelmekte. anadoludimu ferhad - shérin uzun yillardin buyan sözlinip kéliwatqan muhebbet hékayilirining aldinqi qataridin orun alidu.

* * * * *

ferhad orda we meschitlerni zinnetleydighan nahayiti iqtidarliq tam bézekchisi idi. öz dewrining amasya sultani singlisigha saray saldurup, bézekchilik ishlirini ferhadqa tapshuridu. ferhad sarayning bézekchilikini qilish jeryanida shérinni köridu we ikki yash bir - birini yaxshi körüp qalidu. emma, ferhad shéringha oxshash ésilzade ailining mensubi emes, adettiki bir puqra bolghachqa, sultan bu ikkisining turmush qurushigha qarshi turidu-yu, emma singlisining könglikini yérim qilishnimu xalimaydu. shuning bilen, ferhad telipini orundisa, ikkisining nikahlinishigha ruxset qilidighanliqini éytidu. amasya su kemchil boluwatqan bir sheher idi. bu peqet taghlarni téship arqa tereptin su ekélish arqiliqla hel qilghili bolidighan mesile idi. bashqiche éytqanda, ferhadning shérin bilen nikahlinip wisaligha yétishi taghni téship sheherge su ekelgendila mumkin bolatti. ferhad bu telepni orundashning qiyinliqi üstide qilchilikmu oyliship olturmastin, derhal meshghulatni bashlap kétidu. u chong taghni téship su ekélip, söygünining wisaligha yétish üchün toxtawsiz ishleydu. aylar we pesiller bir - birige egiship ötüwridu, axiri ferhad qelbidiki muhebbet otining küchi bilen taghni téshidu. sultan ferhadning suni taghdin ötküzüp sheherge élip kélidighanliqi toghrisidiki xewerdin waqip bolidu-de, buninggha tosqunluq qilishning pilanini tüzüp chiqidu. u derhal bir momayni ferhadning qéshigha ewetip, uninggha ferhadqa ademning ishengüsi kelmeydighan katta bir xizmetni orundighanliqini, emma u kéche - kündüz ishlewatqan künlerning biride sahibjamal shérinning qaza qilghanliqini dégüzidu. ferhad bularni anglap, eqli hoshini yoqitidu, taghni téshish jeryanida ishletken eswab bilen özini öltürüwalidu. bu xewerni anglighan shérin taghqa yügürüp kélip, ferhad qaza qilghan taghdin özini tashlap ölüwalidu.

amasyada yüz bergenliki ilgiri sürülidighan ferhad - shérin hékayisi, ishqi - muhebbetning héchqandaq tosalghugha boyun egmeydighanliqini asasiy téma qilidu. bu nuqtini tutqa qilghan amasya sheherlik hökümet, bir ishqi – muhebbet muzéyi tesis qilish arqiliq dunyada bir yéngiliqqa qedem qoyidu. ferhad we shérin ashiq - meshuqlar muzéyi dunyadiki meshhur söygü -  muhebbet, ashiq – meshuq we ilahiy ishiq hékayilirini bayan qilishni meqset qilidu. ziyaretchiler kerem bilen asli, mimar sinan bilen méhrimah sultan, romio bilen juliét we oxshimighan tillardiki nurghun muhebbet hékayiliri we qehrimanliri bilen bu muzéyda uchrishidu؛ mewlana jalalidin rumi, yunus emre we haji bektashi weli hékayiliri arqiliq ilahiy muhebbet bilen tonushidu.

* * * * *

ferhad bilen shirinning muhebbiti riwayetke aylanghan söygü – muhebbet hékayilirining biri. bu ish heqiqiy yüz bergenmu yaki söygü – muhebbetning chek – chégrasining yoqluqini, birini yaxshi körgen insan üchün <imkansiz> deydighan biz sözning yoqluqini bayan qilish üchün éytilghan bir hékayimu? bilish tes. emma yéshilirmaq (yéshil derya) boyidiki amasyada ferhadning ériqi dep atilidighan, taghlarning arqisidin sheherge su aqidighan bir tash ériqning barliqi rast.

amasyaning taghlar bilen qorshalghan mustehkem qurulmisi, uning esirler boyi olturaqlishish rayoni qilip tallinishida muhim rol oynaydu. amasya qedimki dunyaning muhim yolliri özara késishidighan soda merkizi bolup, tarixi hititlarghiche tutushidu. bu sheher frigyanlar, lidiyelikler, parslar, pontus padishahliqi, rim impériyesi, seljuq we osmanli impériyelirining hökümranliqi astigha kiridu, ularning medeniyetlirige sahibxanliq qilip, iz – eserlirini özige mujessem qilidu. ferhad ériqi ene shu izlarning biridur. deslepki rim dewridiki bu ériq bügünki künde bir qurulush möjizisi, dep qarilidu! chünki u nechche yüz yil ilgiri tashlarning arisidin oyulghan, bezi jaylirining üsti tashlar bilen yépiwétilgen, bezi yerlirige alahide yantuluq bérish arqiliq suning üzülmey éqishigha kapaletlik qilinghanidi.

* * * * *

amasyadiki ferhad ériqigha oxshashla kishining diqqitini tartidighan yene  bir qedimki medeniyet izi bolsa, pontus padishahliqi qiya tash qebrisidur. dunya qiya tash qebrisi enenisining yarqin misallirining biri hésablinidighan pontus shahi qiya tash qebristanliqi, hazirqi künde yerlik we chet ellik sayahetchilerning küchlük diqqitini qozghimaqta. harshena téghining tik jaylirigha oyulghan bu abiwi qebriler nahayiti tesirlik tashqi körünüshke ige. shuninggha oxshashla, tashlargha oyulghan yol we pelempeylerni bésip qebrige yétip barghanda, aldimizda namayan bolidighan qebrilerni bir – birige tutashturup turidighan tonéllar, kishini bashqa bir dewrge élip baridu. pontus padishahi rok qiya tash qebriliri harshena téghi bilen birlikte yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidinmu  orun almaqta.

* * * * *

amasya yene qedimki dunyaning dangliq jughrapiyeshunasi strabo dunyagha kelgen jay. u özi yashighan dewr dunyasining jughrapiyege dair bilimlirini bir yerge toplighan tunji uniwérsal qedimki eser «jughrapiye»ning aptori. u bizning qedimki dunya heqqide bilimge érishishimizni kapaletke ige qilghan we jughrapiyening ilim dep qobul qilinishigha töhpe qoshqanidi. strabogha oxshash tonulup ketmigen türk tashqi késellikler wirachi sherefeddin sabunjuoghlumu, 14 - esirde amasyada yashap, tunji türkche resimlik opératsiye kitabini yazghan kishidur. u kitabida dawalash usullirini eng inchike tepsilatlarghiche chüshendüridu, opératsiyening qandaq élip bérilidighanliqini, opératsiye téxnikisi we eswablarning qandaq ishlitilidighanliqini resimlik chüshendürüsh arqiliq oqurmenler asan chüshineleydighan bir yétekchi kitabni barliqqa keltüridu. sherefeddin sabunjuoghlu, kitabidiki neqil keltürülgen jaylarning kimge tewe ikenlikini we menbesini éniq körsitip béridu. bu pozitsiye bügünki alimlarning pozitsiyesige mas kélidu.

shundaq, anadoluning hemmila yéri mushuninggha oxshash heyran qalarliq ishlargha tolghan bolup, ular katta ölimalar, yéngilmes qomandanlar yaki riwayetlik muhebbetlerge shahit bolmaqta.