laodikéye qedimki shehiri

türkiye awazi radiyosi: insan yer yüzige apiride bolghandin buyan dunya namelum sheyiler, éniqsiz, qorqunchluq ishlar bilen toshuq idi... emma, bir yawayi haywandin yaki chaqmaq chéqishtin qorqush kün tutulushtin qorqush bilen oxshash emes idi. insanni wehimige salghinining birini qol bilen tutqili, köz bilen körgili bolatti, yene biri bolsa, sewebini bilmeydighan, izahliyalmaydighan bir nerse idi. insan herqanche qilipmu sewebini bilelmigen qorqunchluq nersining özige ziyan yetküzmesliki üchün uninggha bash égip, ghezipini qozghimasliqqa tirishti, uninggha atap nezirlerni qildi. quyash, ay, chaqmaq, derya we yanar taghlarni ilah qilip tiklidi. derexzarliqlarni, taghlar we sularni muqeddes hésablidi؛  séhirgerler, shamanlar, poplar arqiliq ilahlar bilen alaqe ornatti. öz qolliri bilen butlarni yasidi؛ bu butlarning beziliri ilah, yene beziliri ilahlargha hediye qilinidighan nezirler idi... ular özlirining epsaniwi ilahlirigha ghayet zor butxanilarni saldi. ularning bir yaratquchigha ishinidighanlirimu, sanini özlirimu bilmeydighan köp ilahlargha ishinidighanlirimu bar idi. bezi sheherler we jaylar muqeddes dep qaraldi... insaniyetning köp qismigha tesir körsetken dinlar asiya we ottura sherqte barliqqa kélip, dunyaning herqaysi jaylirigha tarqaldi. hindistan, yaponiye, watikan, quddus, mekke, medine qatarliqlar din tilgha élinghan haman kishining ésige kélidighan tunji dölet yaki sheherler idi.

qandaqla bolmisun, anadolu dinlar tarixi heqqide toxtalmaqchi bolghanlar tilgha almay ötüp kételmeydighan bir rayon bolup, bu yerde medeniyetler, kültürler, tarix we dinlar keyni – keynidin barliqqa kélip özara yughurulup ketken. shu wejidinmu anadolu «dinlar böshüki» dep atilidu. bu yerdiki yehudiylar, xiristiyanlar we musulmanlarning ibadetxanilirining we ular muqeddes, mubarek hésablaydighan jaylarning köplüki kishini heyran qalduridu. bu üch samawi dinning étiqadchilirini kem bolsa bolmaydighan yönilishler bilen teminleydu. anadolu xiristiyan dinining quddustin kéyinki ikkinchi muhim merkizi. qiyamet künimu saqlinip qalidu, dep qaralghan «yette chérkaw» yaki «axiret chérkawi»mu bu dinning anadoludiki eng muhim merkezlirining biri. sehipimizning bügünki sanida ene shu chérkawlarning yettinchisi, yeni eng axirqisi jaylashqan laodikéye heqqide uchur bérimiz.

* * * * *

pamuqqele yaki eyni chaghdiki nami bilen xérapolisning külenggiside qalghan laodikéye qedimki shehiri, anche tonulup ketmigen bolushigha qarimay <ikkinchi efes> dep atilidu. chünki laodikéye anadoluning efestin kéyinki ikkinchi chong qedimki shehiri dep qarilidu. ötmüshi miladidin 5500 yil burunqi chaghlargha tutishidighan bu sheher, rim dewride güllinishi bilen dangq chiqarghanidi. menderes deryasidin uzuq alidighan munbet tupraqliri, bolupmu uning gherbiy anadolu bilen ottura anadoluni özara tutashturidighan bir tügünge jaylashqan bolushi bu bayashatchiliqta muhim rol oynighanidi. rim impératori teripidin «butxana qoghdighuchisi» dégen nam bérilip, bajdin kechürüm qilinghan bu sheher bayliqigha bayliq qoshqanidi.

qedimki dewrning meshhur jughrapiye danishmini strabo, bu rayonda yungining yumshaqliqi bilen dang chiqarghan qara qoylarning yétishidighanliqi we bu mal - charwilarning laodikéyeliklerning muhim kirim menbesi ikenlikini yazidu. bu sheher yene toqumichiliq jehettimu nahayiti güllengenidi. laodikéyedila layihelinip ishlepchiqiril ghan ton uslubidiki kiyim nahayiti bazar tapqanidi. laodikéye rextliri süpiti yaxshi bolghachqa, dunyaning nurghun jaylirigha éksport qilinatti. firansiyening lion shehiridiki bir qebre téshigha: «bu yerde laodikéye rextlirini satidighan bir sodiger yatmaqta» dep yézilghanidi. buningdin sheherning nami bilen atalghan rextlerning shu dewrning markisi ikenlikini körüwalghili bolidu.

* * * * *

bügünki denizligha jaylashqan laodikéye, rim dewride ikki tiyatirxanisi bar kem uchraydighan sheherlerning biri idi. bu ehwal sheherning bayashatliq derijisi we chongluqining körsetküchi dep qarilidu. laodikéye chong sheher bolup, nopusi yéqin etraptiki qedimki sheherlerning ikki hessisige teng kéletti. bu sheher anadoludiki soda, senet we tenterbiye merkezlirining ikkinchisi idi. uning yigirme ming tamashibin sighidighan tunji tiyatirxanisi anadoluning eng chong qedimki tiyatirxanilirining biri hésablinidu. ikkinchi tiyatirxanining pelempeyliridiki pütükler kishining diqqitini tartidu. tekshürülgen bu pütüklerdin ayan bolushiche, rayonning soda, medeniyet we qanun - belgilimilirige munasiwetlik yighinlirining bu tiyatirxanida ötküzületti. yene pütükler, sheherdiki muhim kishiler, sodigerler uyushmisi we oxshimighan sheherlerdin kelgen wekiller üchün ayrim orun ajritilghanliqini, bu xil alahidiliki bilen bügünki kündiki tiyatirxanilargha oxshaydighanliqini delillidi.

laodikéye tiyatirxaniliridin bashqa, tenterbiye meydani, chéniqish öyi we munchiliri bilenmu közni qamashturidu. emma, uning bashqa qedimki sheherlerdin perqlendürüp turidighan yene bir alahidilikimu bar؛ laodikéye 17-esirde yashap ötken paskal otturigha qoyghan <suning herketlendürgüchi küchi> nezeriyesining asasini teshkil qilidighan «tutash qachilar pirinsipi»ni dangliq matéikatik we fizika alimidin ming alte yüz burun tetbiqlighan bir qanche sheherning biridur. sheherge yéqin su menbesi bolmighachqa, bu usulgha tayinip texminen yigirme kilométir yiraqliqtin laodikéyege su élip kélingenidi. laodikéyelikler üchün su intayin muhim bolghachqa, «su qanuni» chiqirilidu. mutexessisler, buning qedimki dunya heqqidiki hazirghiche otturigha chiqqan eng etrapliq qanun ikenlikini, uningda suni bulghighuchilargha bérilidighan jazalar, suning qaysi rayonlargha qandaq we qanchilik bérilidighanliqi heqqidiki melumatlarning barliqini otturigha qoymaqta.

* * * * *

qedimki laodikéye shehirining yene bir alahidiliki, xiristiyan dunyasining eng qedimki we eng muhim muqeddes qurulushlirining biri hésablinidighan chérkawning bu sheherge jaylashqan bolushidur. bu sewebtin, bu bina hej chérkawi bolush alahidilikige ige. buningdin bashqa, laodikéye xiristiyanlar intayin ehmiyet béridighan «yette chérkaw» jamaitining biri ötken sheher. ewliya yuhenna (jon) anadoludiki tunji xiristiyanlargha yazghan mektupining eng axirqisini laodikéye jamaitige ewetidu. laodikéye jamaiti bay – bayashatliqi bilen nam chiqarghan, étiqadiy jehettin ajiz bolghachqa mektup arqiliq tenqid qilinghan birdinbir jamaet hésablinidu. xiristiyan étiqadi üchün intayin muhim bolghan bu sheher bügünki künde b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati — yunéskoning dunya tebiiy we medeniyet mirasliri tizimlikidin orun almaqta.

laodikéye türkiyediki 12 ay boyiche üzlüksiz qézish we eslige keltürüsh xizmetliri yolgha qoyulghan tunji arxologiyelik orun bolup, qézish – tekshürüshler jeryanida, chérkaw, tiyatirxana hemde «süriye» we «tenterbiye meydani» dep atalghan kochilar tüwrükliri bilen birlikte eslige keltürüldi. axirqi qétim tunji türküm xiristiyanlar mexpiy dua- tilawet qilghan yigirme hujriliq «chérkaw öyi» tépildi. bu öyde er - ayallar üchün ayrim- ayrim ikki zal, türk munchisi, panahlinish orunliri we soda rayoni qilip ishlitilgen bölekler bayqaldi.

anadoluning eng chong, qedimki dunyaning ikkinchi chong tenterbiye meydani, ikki tiyatirxanisi, töt munchisi, besh agorasi, butxana we abidiwi kochiliri bar laodikéye, téximu köp tonulushqa layiq jay. u ziyaretchilirini esirler ilgiriki chaghlargha qayturushni kütmekte.