nemrut téghi we kommagene padishahi antiyoxos

türkiye awazi radiyosi: olturaq rayonliridin xélila yiraqta, közge alalighanlargha qaqas bir yolda nahayiti qiyin taghqa yamishish sizni kütüwatidu. qaqas, chünki siz köreleydighan héchqandaq derex yaki yéshilliq yoq. qiyin, chünki egme yollar we tik yantuluqlar bar. 2 ming yil muqeddem peqet piyade yaki qéchirlar bilenla mangghili bolidighan bu yolni, künimizde xalisingiz aptomobil bilen axirlashturalaysiz. emma, shuni eskertishimiz kérekki aptomobil dala aptomobili bolushi kérek. chünki dunyada quyashning chiqishi we pétishidin ibaret bir qanche minutluq eng güzel menzireni körüsh pursitige, mushu shekilde érishkili bolidu.

anadolu jughrapiyeside medeniyetler we döletlerni bayan qilghangha oxshash, u döletlerning padishahliri we impératorlirinimu bayan qilishqa erziydu. beziliri urushlar bilen tarixqa yézilghan. beziliri tinchliq shertnamiliri bilen... beziliri özining kattéliqini dunyagha körsitish üchün ghayet zor xatire saraylirini saldurghan. beziliri özlirining ölmeydighanliqini jakarlighan. beziliri bashqilarni özining tirik tengri ikenlkige ishendürüsh üchün tebietning möjiziliridin paydilanghan. pirogrammimizning bügünki bölümide, nemrut téghidiki kommagene medeniyitining meshhur padishahi 1-antiyoxos toghrisida, yeni tillarda dastan bolghan nahayiti chong tengri heykilini yasatqan padishah toghrisida toxtilimiz...

kommagene medeniyiti, bügünki adiyaman, kahramanmarash we gaziantep sheherlirini we nemrut téghini öz ichige alidighan rayonda berpa bolidu. kommagene bir tereptin, rim impératorluqi, yene bir tereptin pérsiye padishahliqigha qoshna padishahliq idi. orni jehettin éytqanda, siyasiy, ijtimaiy we iqtisadiy nuqtidin nahayiti muhim rayongha jaylashqan. bu padishahliq firat deryasigha we u derya sulaydighan oymanliqqa ige bolup, qimmetlik sedir derexliri we bashqa tebiiy bayliqlar nuqtisidinmu nahayiti mol bolghan kichik dölet idi. kommagene kichik bolsimu, emma sherq we gherb otturisida tengpungluq rolini oynighan dölet idi. padishah antiyoxosning siyasiy iqtidari yuqiri bolghanliqi üchün urushmastin texminen 40 yil dölitini bashquridu.  padishahning dadisi pars, anisi helen bolup, u bu artuqchiliqtin paydilanghan. özi yashighan dewrning eng küchlük ikki medeniyitini bir yerge keltürüshni nishan qilghan kommagene padishahi, hem pars hemde helen tengrilirini muqeddes dep qobul qilidu. nemrut téghida minglarche yildin kéyin, «tengrilerning texti» dep bilinidighan égizliki 10 métir kélidighan nahayiti körkem tengri heykellirini we uzunluqi bir qanche métir kélidighan kitapliqlarni, bu sewebtin yasatqan dep qarilidu.

kommagene padishahi bu heykellerni peqet sherq we gherb medeniyitini birleshtürüsh meqsitide yasatmighan. u körgenlerni heyran qaldurghan, tengdashsiz körkem heykellerni tengrilerge we ejdadlirigha minnedarliqini bildürüsh, hemde özining ölmeydighanliqini we tengri padishah ikenlikini ispatlash üchün yasatqan. bu körkem heykeller üchün ghayet zor miqdarda pul xejlengen, nurghun kishiler yillarche ejir qilghan.

sherq we gherb terepte quyashning chiqshigha qarap textliride olturghan nahayiti chong tengri heykelliri bar. bular asmanning xojayini bürküt, yer yüzining xojayini shir, kommagene padishahi 1-antiyoxos, zéus, apollon we héraklés heykelliridur. bügünki künde, sherq teripi kilimat we hawa témpératurasining tesirige köp uchrighanliqi we heykellerning bashliri sunup chüshüp ketkenliki üchün, heykellerning bashliri gewdisi bilen bir yerge qoyulghan. bu kishige téximu sirliq tuyulidu we küchlük tesirat peyda qilidu. gherb tereptiki heykellerni esli haliti boyiche körgili bolidu. eyni dewrning téxnologiyesini oylashqanda, ghayet zor tengri heykellirining qandaq yasalghanliqi mesilisi kishini oylandurmay qalmaydu. arxéologlar taghdiki chong hak tashliri bar jaylar qézilip, heykelge aylandurulghan dep qaraydu.

padishah antiyoxos yasatqan heykeller, eslide uni depne qilish üchün yasatqan qebrini we ibadetxanini orap turidu. heykeller olturghan textlerning arqisida 200 qurdin köp wesiyet bar. helen usulida yézilghan wesiyet téksti sayisida, kommagene padishahining siri ashkarilinidu. tékstte ibadetxanida özining «muqeddes» qebrisining barliqi éytilip, özidin kéyinkilerdin ibadetxanining hörmitini saqlashni telep qilidu. yene, ibadet üchün kelgenler maxtilidu, yaman niyet üchün kelgenler qaghilidu.

padishah mundaq wesiyet qalduridu:

«katta nesebimning muqeddes sheripige atighan sheher, yézilardin qolgha kelgen kirim bilen, bu qurbanliq supisida mol miqdarda xushbuy dora-dermekler  we ösümlükler teqdim qilinishi kérek. shundaqla tengriler we méning sheripimge katta qurbanliqlar qilinishi kérek. muqeddes dastixanlargha layiq nazu-németler toldurulushi, barliq yerlik we chet ellik méhmanlar qizghin kütüwélinishi we ziyapet köngüllük bolushi kérek.»

kommagene padishahining qebrisi parchilanghan tashlardin yasalghan bolup, anadoludiki tengdishi yoq eng körkem qebrilerdin biri bolup hésablinidu. qebre bar töpilik égizliki 2100 métir kélidighan nemrut téghining choqqisigha jaylashqan. qiya tashlar oyulup yasalghan qebrining égizliki 50 métir kélidu. üsti   qebre oghriliridin saqlinish üchün alqanchilik kélidighan kesme tashlar bilen kömülgen. kommagene padishahining bu tedbirini maxtashqa erziydu. chünki qazghanséri tashlar qumgha oxshash peske chüshkenliki üchün bügüngiche qebrigiche barghili bolmighan.

astida qebre bar töpilik, künning chiqishini we pétishini eng éniq körgili bolidighan nuqta hésablinidu. taghning choqqisi nahayiti égiz bolghanliqi üchün quyash chiqqanda we patqanda her qandaq waqittikidin nahayiti chong körünidu. bu sewebtin, nemrut téghida quyashning chiqishini we pétishini körgenler heyran qalghanliqini we oxshimighan hés-tuyghulargha ige bolghinini éytishidu. bu belkim kishlerning yashawatqan dunyadin, shu waqittin bir qanche minut ayrilghanliqi we sirliq zaman tonéligha kirgenliki üchün, belkim ashu peytni zamanning jimjit shahitliri bilen birlikte kütüwalghanliqi üchün bolghandu. kim bilidu?

nemrut téghida qilghan muhim arxéologiyelik tetqiqatliri we «nemrut téghining choqqisida tengrilerning textliri» namliq kitabi bilen tonulghan gérmaniyelik arxéolog fidirix dörnér (Friedrich Dörner) nemrut téghigha tunji chiqqandiki tesiratini qetiy untuyalmaydighanliqini bildürüp: «qanchilik teyyarliq qilip bérishtin qetiynezer,  emeliyet kishini yene heyran qalduridu» deydu.

hem tebietning xatirisi hemde insanlarning qoli bilen yaritilghan tarixiy eser hésablinidighan nemrut téghi, bügün b d t maarip, ilim-pen we medeniyet teshkilati-yunéskoning dunya miras tizimlikidin orun alidu. sherq we gherb medeniyetliri arisida köwrük bolghan kommagene medeniyitige tewe tengri heykelliri nemrut téghida.

san-sanaqsiz medeniyetlerge sahibxanliq qilghan anadolu jughrapiyesi, nemrut téghida yene bir bashqa yüzini körsitidu. xuddiy ötmüshi we klechikini közitiwatqan chong heykelliri bilen bizni sihirleydu. bashqa dunyaning ishikiliri échilghangha oxshash, quyash chiqqanda yer yüzini qipqizil rengge pürkeydu. hemme jayni timtas jimjitliq qaplaydu, waqit bir izida toxtaydu. biz möjize yüz béridighandek quyash qaytidin chiqqanda, kishi zamanning bashlinishigha shahitliq qilghanliqini oylap huzur ichige chümülidu.