firigyanlar padishahi midas heqqidiki riwayetler

bir muzéyni ziyaret qiliwétip, bügün ishlitiwatqan buyumlarning buningdin nechche ming yil ilgirimu ishlitilgenlikini körginingizde heyran qalamsiz? u eynek ishkaplardiki istakanlar, qachilar, halqa yaki tenggiler sizni qedimki medeniyetler we insaniyet bashtin kechürgen basquchlar heqqide oylinishqa ündemdu? tunji ashxana saymanliri yaki tunji zinnet buyumlirini qaysi medeniyetning ishlepchiqarghanliqini bilishimiz mumkin bolmasliqi mumkin, emma burunqidek bolmisimu, bügünki kündimu ishlitiliwatqan ilgekning qaysi medeniyet teripidin keship qilinghanliqini bilimiz. ular firigyanlar idi.

* * * * *

frigyanlar anadoluning hititlardin kéyinki eng qedimki medeniyiti. ular tunji ilgek «fibula» we tunji neyni keship qilghuchilardur. anadoludiki balilirigha oyunchuq yasap bergen tunji medeniyetmu, dunyadiki eng qedimki mozaykini zinnetligenlermu frigyanlardur... anadoludin chiqip dunyaning herqaysi jaylirigha tarqalghan, insangha oxshash sözlep, insangha oxshash heriketlerni qilidighan haywan hékayiliri - mesellirining ijadchisimu, anadoluning tunji zergerlirimu bu medeniyetning qoynida yétishken.

bezi menbelerde frigyanlarning balqan arqiliq anadolugha kelgenliki ilgiri sürülidu. ular deslipide enqerening polatli nahiyesi etrapigha orunlishidu. waqitning ötüshige egiship eskishehir, afyonqarahisar, kutahya, tokat we samsun qatarliq rayonlargha tarqilip, anadoludiki küchlük döletke aylanghan. turmushini déhqanchiliq we charwichiliqqa tayinip qamdighan. bu sahelerni chöridigen halda «toqumichiliq» kespini rawajlandurghan. firigyanlar géométiriyelik neqishlik gilemlerni «tapates» dep ataytti؛ bir qisim gherb tilliridiki gilem we zilcha üchün ishlitilgen sözlerning kélip chiqishi buni chiqish qilidu. bu medeniyet yaghachchiliq, kanchiliq, binakarliq we senet jehettimu nahayiti tereqqiy qilghan.

* * * * *

frigyanlar buningdin üch ming yil ilgiri anadoluda tesiri küchlük medeniyet berpa qilghan, yanar taghlar hasil qilghan tashlargha yadikarliqlarni, qele we öylerni oyghan idi... ular yashighan yer kishini heyran qalduridighan rayon idi.

ularning paytexti gordion qedimki dunyadiki eng muhim olturaq rayonlarning biri dep qarilidu. gordion abidiwi alahidilikke ige firigyan binakarliqi, xan jemeti we aqsöngekler qebriliri alahide közge chéliqidighan bir qedimiy sheher. qedimki gordion shehiridin qéziwélinghan yadikarliqlar bizni qedimki medeniyetlerning binakarliq we senet jehettiki sewiyesini körüp yétishimiz we ularning turmush usulini chüshinishimizge xattusha, atina we pompéygha oxshashla yardem béridu. enqerening polatli rayonigha jaylashqan gordion, yuqiriqi sewebler tüpeyli b d t pen, maarip we medeniyet teshkilati- yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidin orun almaqta.

eskishehir, afyon we kütahyani öz ichige alghan bu rayon, bügünki künde frigyan wadisi dep atilidu. gerche frigyan wadisi özgiche tash abidiler we kishini heyran qalduridighan tarixqa ige jay bolsimu, bextke qarshi dégendek tonulup ketmidi. halbuki, bu köz yetküsiz wadi insan qoli bilen kapadokyagha oxshashla tashlargha oyulghan olturaqlishish rayonliri, qurbanliq supiliri, qebre öyliri we tash tonélliri bilen pütünley oxshimaydighan bir dunyaning ishiklirini achidu. shunglashqimu u anadoluning «ikkinchi kapadokyasi» dep atilidu. bu wadi anadoludiki eng güzel wadilarning biri... bu yerde rayonning téximu yaxshi tonulushi üchün, qedimqi dewrning yol tori asasida yasalghan bir piyadiler we wélisipit minish yoli bar. xelqara ölchemlerge uyghun halda qizil we aq rengler bilen isharetler qoyulghan  500 kilométirliq bu yol - «frigyan yoli»dur. üsti ochuq muzéy tüsidiki 3000 yilliq tarixqa ige bu sirliq wadini xalisingiz piyade, xalisingiz wélisipit minish arqiliq ékskursiye qilalaysiz. qaysini tallash sizge baghliq!

üch nuqtidin bashlinidighan frigyan yoli yazliqayada özara tutishidu. yazliqaya frigyanlarning diniy merkizi we dunyadiki eng muhim üsti ochuq yadikarliqlar orunlirining biri dep qarilidu. bu yerde tash abide bar bolup, uning üstidiki yéziqtiki «midai» dégen sözge asasen «midas abidisi» depmu atalghan. frigyan senitining eng muhim ülgilirining biri bolghan bu abidini körgenler heyran bolmay turalmaydu. chünki insan ghayet zor hejimdiki bir pütün tashning qaysi usullar bilen bu shekilge keltürülgenliki heqqide oylanmay turalmaydu. mutexessisler, 17 métir égizliktiki yadikarliqning üstidin astigha oyulghanliqini ilgiri süridu. uningdiki herplerning chongluqi 40-45 santimétirgha yétidu. gerche qedimki yunanchigha oxshaydighan bu xetlerni oqughili bolsimu, emma uning menisi éniq emes. frigyan tilini oqup chüshinish téxi royapqa chiqmighan bolghachqa, bu yéziqtiki on nechche söz sirini bizge ashkarilaydighan waqitni kütmekte.

midas abidisi yaki yene bir nami boyiche yaziliqayaning aldi yüzi géométiriyelik neqishler bilen bézelgen bolup, uning merkizide ishikke simwol qilinghan bir bölek bar. mutexessisler, diniy murasimlarda ana ilah kibelening heykilining bu bölekke qoyulghanliqini otturigha qoyidu. anadoluning qedimki ilahesi kibele, firigyanlarningmu eng muhim ilahesi we insan sheklide teswirlengen birdinbir frigyan ilahi hésablinidu. frigyanlar uni molchiliq, beriket we tughushchanliqning namayendisi dep qarighan...  yaziliqayadin ana ilahe kibelening nurghun tash heykelliri tépildi. midas abidisiningmu frigyanlarning bashqa muqeddes yadikarliqlirigha oxshash sheher mudapiesining bir qismi bolushi mumkinliki ilgiri sürülidu. chünki bu xil yadikarliqlar istratégiyelik yollarning boyliridiki égiz jaylargha we taghlardiki ötüsh éghizlirigha yasalghan. buningdin bashqa, yasalghan dewrige nisbeten dunyaning eng chongi hésablinidighan abidiwi tash quduqmu bu sheherge jaylashqan.

* * * * *

ana ilahe étiqadi frigyanlar üchün intayin muhim. buning eng yaxshi misalini eskishehirning siwrihisar nahiyesidiki pessinus qedimiy shehiridin uchratqili bolidu. frigyanlar bu qedimki sheherning ana ilahe kibele yashighan jay ikenlikige ishinetti. shunglashqa, pessinus friigyanlarning diniy merkizi we eng muhim dua-tilawet sorunlirining biri dep qarilidu. frigyanlar asmandin chüshkenliki üchün muqeddes dep qarilidighan bir shekilsiz kibele heykilining saqaytish küchige ishinidu. pessinus ana ilahege atap murasimlar ötküzülidighan merkezge aylinidu, ana ilahege özini béghishlighanlarning sani kündin-künge köpiyidu. bügünning tetqiqatchiliri, emeliyette, pesinusqa chüshken nersining météorit téshi ikenlikini we uning magnitliq tesiri bolghachqa, eyni dewr kishilirining uni muqeddesleshtürgenlikini otturigha qoyidu. pessinus qedimiy shehiri, muhim soda yollirining késishish éghizigha jaylashqan bolghachqa, u yene rim we wizantiye dewridiki eng yaqturulidighan sheherlerning birige aylinidu.

bu qedimiy sheherdiki qézish – tekshürüsh xizmetliri ottuz yildin köprek waqittin buyan dawamlashmaqta. gerche u yerdin nurghun asare-etiqiler qéziwélinghan bolsimu, arxéologlar, intayin ehmiyet bérilgen ana ilahe kibelening butxanisini téxiche tapalmidi. biraq, xelqaraliq bir guruppa  pessinustiki tekshürüshlirini üzlüksiz dawamlashturmaqta.