gomér we uning dastanliri

türkiye awazi radiyosi: antigon, prométéos, padishah oidipus, éléktra... bular riwayetlerni asas qilghan qedimki yunan tiyatirining untulghusiz pajielirining bir qismi. untulghusiz déyishimizning sewebi, bu pajieler kéyinki dewrlerde tiyatirning zhaniri we oyunlargha tesir körsitidighan, shundaqla bügünki tiyatirning asasini teshkil qilidu. diniy qaide - yosunlar we tebietni dorash bilen bashlanghan tiyatir, tepekkur qurulmisi özgergen qedimki yunan dewride bashqiche salahiyetke ige bolidu. u dewrde senet uqumi otturigha qoyulushqa, éstétika, héssiyat we jemiyet maaripi aldinqi orunda turidu.

yunan tiragédiyesi dewrimiz tiyatirining asasini shekillendüridu. undaqta, tiragédiyening yolini achqan, ularni esirler boyiche waz kéchilmes qilghan eserler qaysilar idi? ular ilyada we oddési qatarliqlar bolup, gherb edebiyatining tunji edebiy tékistliri dep qarilidu.

* * * * *

ilyada we odéssiy yunan edebiyatidila emes, dunya edebiyatidimu muhim orungha ige ikki dastan bolup, zaman halqighan eserler hésablinidu. yézilghinigha esirler bolghan bolushigha qarimay, her qaysi dewrlerde oqulidu, oqutulidu, dastan insaniyetning özgermes héssiyatini addiy til bilen bayan qilidu. qedimki dewrning meshhur qehrimanliq hékayiliri qedimki dewrning meshhur shairi gomérning qelimidin arqa - arqidin tökülidu. yunan medeniyitining ayrilmas bir qismigha aylanghan, hetta muqeddes dep qaralghan époslarning,qedimki dewrlerde mekteplerde oqutulghanliqi otturigha qoyulidu.

ilyad we oddiséy yunan tiragédiyesning bashlamchisi bolupla qalmay, zamaniwi edebiyattiki ang éqiminingmu bashlamchisi dep qarilidu. her ikki dastan texminen on alte ming qur we yigirme töt babtin terkib tapidu. ilyada dastani ismini meshhur qedimki sheher troyadin alidu. uning témisi epsaniwi truwa urushi idi. troya urushi heqqidiki heqiqiy yüz bergenmu yaki u bir epsaniwi hékayidin ibaretmu? dégen detalash uzun yillarghiche dawamlishidu. chünki gomér ilahlar we yéngilmes qehrimanlar bilen tolghan bu urushni épos we chöchek tilida teswirleydu. emeliyette, gomér ilyadada urushning pütün jeryanini emes, peqet 10 yil dawamlashqan urushning axirqi 51 küninila teswirleydu.

dastan:

«éytqin, ilahe, péléus oghli ashilyus (akhiléus) ning ghezipini éytqin.

azabning üstige azabni axalargha u échinishliq ghezeb keltürdi,

ulugh janlirini hadeske atti, nurghun yigitlerning,

gewdilirini yem qildi, börige – qushqa.

buyruqi emelge ashatti, zéusning,

tunji échilghan künidin bashlap arisi

erlerning bashliqi atréos oghli bilen ilahiy ashilyusning» dégen ibariler bilen bashlinidu.

undaqta, témisning néme ikenlikige qiziqamsiler? oqup baqmighanlar üchün uni derhal qisqiche xulasilep öteyli.

troya urushi troya shahzadisi parisning axay padishahi ménélausning ayali xélinni tutqun qilip qéchishi bilen bashlinidu. urushqa nurghun yunan sheher döliti qoshunliri bilen urushqa qétilidu. axilléus (ashil/ashiylyus)mu urushqa qatnashqanlarning ichide idi. axélléus küchi we jasariti bilen intayin muhim xaraktérge ige bolsimu, emma u axay qoshunlirining bash qomandani agamémon sewebidin urush qilishni toxtitidu. on yil dawamlashqan truya muhasiriside her ikki terep éghir talapetke uchraydu, emma bir – birini meghlup qilalmaydu. axay armiyesi sépide zérikish bashlinidu we grétsiyege qaytishni xalaydu. troyaliq parisning inisi héktor bu uzun urushni axirlashturush toghrisida teklip sunidu. urushning sewebi parisning padishah ménélausning ayali xélénni tutqun qilip qéchishi bolghan iken, chüshinishmeslik paris bilen ménélaosning élishishi netijiside hel qilinishi kérek. bu teklipni qobul qilghan ménélas bilen paris élishishqa teyyarliq qilidu. güzel xélénning tutqun qilinip qachurulishida qoli bolghan afrodit, meghlubiyetke uchrashqa azla qalghanda parisni urush meydanidin élip qéchip, ölümdin qutuldurup qalidu. qoshunlar otturisidiki küresh qaytidin bashlinidu. ilahlar urushqa arilishidu, terepler sep tartidu. ilahlar ilahi zéus, héktorning, yeni troyaliqlarning teripide turidu. biraq héktor ashilning nahayiti yaxshi köridighan dostini öltürüsh arqiliq éghir xataliq sadir qilidu. achchiqidin telwige aylanghan ashil, qaytidin urushqa qatnishidu. ilahiy urush qoralliri bilen qorallanghan ashil, héktor bilen éliship uni öltüridu.

qehriman héktorning ölümi troya xelqi we ularning ailisidikilerni weyran qilidu. ashil héktorning jesitini sörep troyaning etrapini üch qétim aylinidu, andin rehim qilip, jesetni héktorning dadisigha béridu. ilyada dastani bu körünüsh bilen axirlishidu. axaylar urushta ghelibe qilidu.

* * * * *

ilyad emeliyette troya urushining emes, ashilning dastani. uning dawami hésablinidighan ikkinchi dastan bolsa, odéssadur. gomér bu ikkinchi dastanda, troya urushining qehriman, jesur we batur jengchisi odéssaning urushtin kéyin yurti ixakagha qilghan sepirini teswirleydu. ilyadta ilahlar we yérim ilahlar aldinqi orunda turidu, uningda epsaniwi we riwayet keypiyati bar. odéssa bolsa, birla ademning hékayisidur. odéssaning on yil dawamlashqan öyige qaytish sepiri we sergüzeshtiliri bir insanning tili arqiliq bayan qilinidu, bu qétim ishning ichide héchqandaq ilah yoq. ilyadta weqeler bir - birige egiship kélidu, odéssada eslimiler, tetür bayanlar, atlap bayan qilish uslubliri bar.

* * * * *

bu ölmes eserlerni we waqitsiz dastanlarni yazghan gomér, qedimki dunyaning eng ulugh shairi dep qarilidu؛ u gherb edebiyatigha tesir körsetken eng muhim, belkim tunji senetkardur. gomér yene klassik epsaniler üchünmu intayin qimmetliktur؛ chünki u yunan ilahliri we ularning wezipilirini teswirligen tunji kishi. halikarnas béliqchisi jewdet shakir qabaaghachli: «yunan epsanilirige, shundaqla pütkül yunan medeniyitige mushundaq muhim töhpilerni qoshqan gomér anadoluluqtur» dep yazidu. bizning gomérning hayati heqqide bilidighanlirimiz nahayiti az. rodos, atina, salamis, sakéz we smayrna, yeni izmir uning dunyagha kelgenliki ilgiri sürülgen sheherlerning ichide... gerche mutexessisler uning tughulghan yéri heqqide éniq pikir bayan qilmighan bolsimu, emma uning gherbiy anadoluning muhim ion shehiri smayrnada tughulghan bolushi mumkin dégen qarash éghir salmaqni igileydu. yene bir tereptin, gomér isimlik ​​kishining ezeldin mewjut bolup baqmighanliqini otturigha qoyghan tetqiqatchilarmu bar. bashqiche éytqanda, ular eserler heqiqiy, emma aptor gösh we söngektin terkip tapqan biri emes, démekchi bolushidu. épos sheklide shéirlarni yazghan shairlarning hemmisining gomér dep atalghanliqini ilgiri sürgüchilermu bar. hetta, eserlirini tunji qétim qelemge alghan pütükchining ismining gomér ikenlikini otturigha qoyghuchilarmu yoq emes. téma dairisining intayin keng bolushi bilen birlikte, eserliri arsisidiki uslub bir – biridin shunchilik perqliq ikenki, bezi tetqiqatchilar, bularning birla kishi teripidin yézilghan bolushigha ishenmeydu. mutexessisler ikki yüz yildin köprek waqittin buyan bu heqte bash qaturuwatqan bolup, bu izdinishke hetta «gomér mesilisi» dep isimmu qoyulghan. belkim gomér isimlik ​​biri ezeldin yashimighan bolushi mumkin. belkim, medeniyitimizge tesir körsetken bu eserler éghiz edebiyati enenisining dawami süpitide gomér teripidin toplanghan yaki uninggha mensup dep qaralghan bolushimu mumkin. gerche u ilim - pen dunyasi üchün hel qilinmighan we hel qilghili bolmaydighan tépishmaqqa oxshash bir mesilidek qilsimu, gomér biz üchün anadoluning eng ulugh shairliridin biridur...

tarixning atisi hirodotning éytishiche, gomér yunanliqlargha ilahlar toghrisida telimat bergen. eplatonmu bu qarashni ilgiri sürüp: «u yunan dunyasidiki barliq eqidilerning atisidur, bu dunyada néme déyilgen bolsa, u arqiliq ipadilengendur» deydu we sözini dawamlashturup, uni «yunanni terbiyligen shair» dep ataydu. u qedimki dewrde tibabetchiliktin qanunghiche, dindin siyasetkiche nurghun penlerde murajiet qilinghan asasiy eserlerning ijadchisi. iskender zulqerneyin, u gomérni oqush arqiliq herbiy ishlar toghrisida nurghun nersilerni ögengenlikini éytidu. anglashlargha qarighanda u, yastuqining astigha ilyadani qoyup oxlaydiken. ilyada dastanini özining yétekchisi qilip tallighan hénirix shliman (Haynrih Chileiman) qedimki troya shehirini oturigha chiqiridu. gerche gomérning emeliyette yashighan - yashimighanliqi toghrisida perezler otturigha qoyulghan bolsimu, emma bu heywetlik eserlerning insaniyet tarixigha körsetken tesirini inkar qilghili bolmaydu.