dunyaning tunji tunji sistémiliq we teshkillik soda merkizi - kültepe

türkiye awazi radiyosi: soda – sétiq qilish üchün qaysi xil usuldin paydilinishni yaxshi körisiz? éhtiyajingizni qandurush üchün soda saraylargha baramsiz yaki téléfon weyaki kompyutéringizdin paydilinip tordin mal sétiwalamsiz? elwette, biz sizning mayilliqingizni bilmeymiz, emma dunyadiki tereqqiy tapqan döletlerde tor arqiliq soda – sétiq qilish nisbiti  %70 tin éship ketti! nöwette biz körüp yaqturghan, emma yariship yarashmaydighanliqini, toqulushining qandaqliqini bilmeydighan bir kiyimni, körünüshi yaki ismini yaqturghan bir tamaqni qolimizni heqiqiy pulgha tegküzmestin zakas qilip sétiwalidighan bolup kettuq. qolimizgha élip baqmighan, puriqini hidlimighan nersilerning pulini oxshash usulda yeni körünmeydighan bir pul  bilen tölewatimiz. élim – birim ishliri, sétiwélish ishliri bügünki hayatimizning muhim bir qismini teshkil qilidu. emeliyette bu ish hemishe mushundaq idi. éléktronluq soda, inawetlik karta, hetta pul bolmighan waqitlardimu nerse – kérek sétiwélinatti. bashqiche éytqanda, sétiwélish we sodining tarixi insaniyet tarixigha oxshashla qedimiy we uzun. undaqta, soda – sétiq, élim – birim ishliri xéridar bilen satquchi nahayiti az uchrishidighan bügünki künlerge kelgüche qandaq basquchlarni bashtin kechürdi?

* * * * *

sodini insanlarning muqim olturaq turmushqa qedem bésishi bilen teng bashlanghan dések, xatalashmaymiz. ow owlighuchi turmushtin olturaq turmushqa qedem basqan insan, yémekliki we cheklik dairide bolsimu bashqa éhtiyajlirini özi qandurushqa bashlidi. emma uning qolidin kélidighini intayin cheklik idi, u bashqa nersilergimu mohtaj idi. waqitning ötüshige egiship, almashturush usuli arqiliq oxshimighan tawarlargha érisheleydighanliqini bayqidi. shuning bilen, özige yéterlik mehsulat ishlepchiqirish bilenla qalmay, almashturushni qolaylashturush üchün téximu köp ishlepchiqirishqa bashlidi. deslipide yéqin etrapidiki kishiler bilen, kéyinche yiraq yéza  -  bazarlar bilen tawar almashturushqa bashlidi. shundaq qilip, sodining asasiy yaritilghan boldi. bir mezgildin kéyin, insanlar yéqin ariliqtikiler bilen soda qilish bilen kuyapilenmeydighan halet shekillendi. yiraq jaylardiki oxshimighan medeniyetler we u yerlerdiki oxshimighan mallar, pütünley oxshimaydighan turmush usulliri ularni jelp qildi. bu sayida, soda arqiliq pul tépipla qalmay, medeniyetler ara alaqemu bashlandi. qedimki dewrlerde, qeley quruqluq yoli bilen kaspiy déngizining sherqidin grétsiyege yétip kéletti, baltiq déngizidin élinghan kawchuk jenub arqiliq sherqiy aqdéngizgha yetküzületti. kem uchraydighan bayliqlarning biri bolghan tuzni öz ichige alghan yaghach, yung qatarliq kéreklik buyumlar shu dewrning sharaitini oylashqanda, ishengüsiz musheqqetlik yollarni bésip ötetti, insanlar közge körünmes rishtiler bilen bir – birlirige baghlinatti. miladidin töt ming yil ilgiri, anadoluning otturisida dunyadiki tunji xelqara soda merkizi — kültepe quruldi.

* * * * *

qeyserige yéqin yerge jaylashqan kültepe — hititlar anadoluda qurghan tunji sheher, shundaqla, anadoluning mis dewridiki eng dangliq olturaq rayonlirining biri. ottura anadoluning eng égiz téghi bolghan erjiyesning étikige qurulghan kültepe, eyni chaghdiki nami bilen éytqanda kanish, hititlar tunji qurghan sheher bolush bilen birge, assurlar mésopotamiye bilen anadolu otturisida shekillendürgen keng soda toriningmu merkizi idi. bu sheher nurghun liniyelerning késishish nuqtisigha jaylashqan bolghachqa, istratégiyelik ehmiyiti chongqur idi. undaqta, assurlarni anadolu bilen soda qilishqa ittirgen küch, yalghuzla uning istratégiyelik orni yaki yol torlirining mewjutluqimu? bu amillar elwette intayin muhim. emma sodining birinchi zörür éléménti, melum nersige bolghan éhtiyajdur. u waqitlarda mis anadoluning eng mol métali idi. mis uzun yillar boyi köplep ishlitildi, emma, unchiwala chidamliq emes idi. uninggha on pirsent etrapida qeley qoshulup, téximu mustehkem bir madda, yeni tuch hasil qilinatti. chidamchanliqi küchlük bolghachqa, u dewrlerde barliq padishahlar tuchtin yasalghan qorallargha ige bolushni oylaytti. anadoluda mis mol bolsimu, qeley tépilmaytti. del shu chaghda assurlar armangha derman bolidu. anadolu qeleyge éhtiyajliq, assurlar anadoludiki bashqa xam eshya we tawarlargha mohtaj ... shunga, assurluq sodigerler karwanlar bilen asasliqi qeley, eynek, rext we bashqa nurghun nersilerni dijle we firat deryasi arqiliq kanishqa, yeni kültepege élip kélishke, anadolu ishlepchiqirilghan altun, kümüsh, mis we qimmetlik tashlarni assurgha yötkeshke bashlaydu. assurlar anadoluning bayliqidin nep élishni nishan qilghan — soda mustemlikisi dep éniqlima bérishkimu bolidighan —merkezlerni quridu. bu chong soda rayonliri «karum» dep atilidu, kültepe uzun ötmeyla karumlarning merkizige aylinidu. küchlük we keng kölemlik soda tori sayisida kanishqa élip kélingen mallar, u yerdin anadoluning ichki qisimlirighiche tarqitilidu, shundaq qilip, dunyadiki tunji teshkillik soda merkizi kültepe - kanishta qurulghan bolidu. kültepe kéyinki dewrlerdimu özining muhim ornini dawamlashturup, yipek yolining asasliq béketlirining birige aylinidu we bu alahidilikini nechche yüz yil dawamlashturidu.

* * * * *

kültepe xarabiliki yomilaq shekillik töpilik yeni kanish we töwenki sheher (ashaghi shehir)din ibaret ikki qisimdin terkib tapidu. töpilikte saraylar, töwenki sheherde karumlar orun alidu. xarabilikte memuriy binalar, diniy imaretler, öyler, tijaret merkezliri we sixlarning qalduqliri bar. kültepe nahayiti tereqqiy qilghan kanchiliq we toqumichiliq merkizi bolghachqa, hem ishlepchiqirish hem soda – sétiq ishlirining sixlarda élip bérilidighanliqi melum.

mutexessisler, qézish – tekshürüshler netijiside otturigha chiqirilghan saraylarning peqet padishahlarning yashishi üchünla yasalmighanliqini otturigha qoyidu. soda meqsitide élip kélingen mallarning ordilarda saqlinip, baj élinghanliqi toghrisida nurghun pakitlar bar. sodigerlerning öyliride bolsa, quluplanghan kichik arxipxana we sétilidighan mallar saqlinidighan ambarlar bar. kültepede soda qilmaqchi bolghanlar melum qatnishish heqqi tölep tizimgha alduratti, bajsiz we ruxset qilinmighan tawarlarni satmaytti, etkeschilik qilmaytti we baj qachurmaytti. bizning nechche ming yilliq tarixqa ige bu uchurlarni qandaq qilip bundaq éniq otturigha qoyghanliqimizdin heyran qélishingiz mumkin. kültepening heqiqiy ehmiyiti mana bu nuqtida gewdilinidu...

* * * * *

kültepe — «kapadokya taxtayliri» depmu atilidighan —anadoludiki tunji yéziq taxtayliri tépilghan jay. eyni dewrning ijtimaiy - medeniyet we iqtisadiy qurulmisi toghrisidiki melumatlar nuqtisidin intayin muhim bolghan bu taxtaylar, hititlardin burunqi tarixini yorutup béridu. shunglashqa kültepe yéziqliq taxtayliri b d t pen, maarip, medeniyet teshkilati – yunéskoning tarix mirasliri tizimlikidin orun almaqta.

shekil chiqirish asan bolghan höl laygha assur yéziqi bilen yézilghan 23 ming 500 yéziqliq lay taxtay tépildi we bularning peqet töttin bir qisminila oqush mumkin boldi. kiwadrat yaki tik töt bulungluq taxtaylarning 2 - 3 santimétirliqlirimu, 10 yaki 20 santimétirliqlirimu bar... ularning arisida siyasiy shertnamilerdin tartip kishilerning hökümranlar bilen bolghan munasiwitigiche, ish - heriketlerdin sot xatirisigiche, shexsiy xet – cheklerdin wesiyetnamilergiche bolghan oxshimighan témilarni uchratqili bolidu. kültepe taxtaylirining diqqetni jelp qilidighan yene bir alahidiliki, hökümname, toxtam dégendek resmiy höjjetlerning konwértlargha sélip saqlanghan bolushidur. qeghez téxi keship qilinmighan, xetler lay taxtaylargha yézilidighan ashundaq bir dewrde, sizche ular konwértni qandaq yasighan bolushi mumkin? elwette unimu laydin paydilinip yasidi. yéziqlar üstige bir qewet lay sürtüp qurutush arqiliq qarap oquwalghili bolmaydighan haletke keltürdi.  nechche ming yil ilgiriki xet - cheklerni mexpiy tutush tirishchanliqi, mexpiyelikke bunchilik ehmiyet bérilishi, heqiqeten qiziqarliq emesmu?

kültepe taxtayliri bizge yene bir muhim mesile heqqidimu uchur béridu؛ u, töt ming yil ilgiri, ijtimaiy turmushta er - ayallarning barawer ikenlikini otturigha qoyidu. shu dewr anadolu ayallirining bashqurush we iqtisadiy turmushta muhim rol oynighanliqini, hetta hazirqi zaman bilen riqabetleshkenlikini namayan qilip béridu.

* * * * *

belkim bu sergüzeshte pul tépish, belkim yéngi jaylarni körüp, yéngi kishiler we yéngi medeniyetler bilen tonushush meqsitide bashlanghan bolushi mumkin... tesewwur küchimizni urghutidighan ménglarche kilométirliq yol torida minglarche kilogiramliq yükler bilen seperge atlanghanlar, anadoluda dunyawi sodining asasini tiklidi. «söz kétidu, yéziq qalidu» ibarisini delillimekchi bolghandekla, buningdin minglarche yil ilgiri muhim dep qarighan hemmila nersini yézip qaldurush arqiliq anadoluning töt ming yil ilgiriki nidasini bizgiche yetküzdi. shu dewrdin bügünlerge salam yollidi.