su bilen kelgen medeniyet (03) — mésopotamiyye medeniyiti

türkiye  awazi radiyosi: anadolu tarixqa guwah bolghan we tarixta menggülük izlarni qaldurghan jay… anadoluda tarixning izini qoghlishingiz — ötmüshke seper qilishingiz mumkin.   chünki bu yerde tarixning eng qedimki chaghliridin taki bügüngiche dawamlashqan nechche on medeniyetning mirasi yatidu.

bügün biz silerni anadolu jughrapiyesining ötmüshige élip bérip, bu rayonda berpa qilinip insaniyet tarixida muhim izlarni qaldurghan medeniyetlerning birinchisi heqqide sözlep bérimiz.

* * * *

mésopotamiyye medeniyiti nurghun dölet we medeniyetni öz ichige alghan bir rayongha wekillik qilidu. girékchide «ikki derya otturisida» dégen menini bildüridighan mésopotamiyye dijle bilen firattin uzuq alghan munbet tupraqlarni körsitidu. dijle we firat deryasining tarixi insaniyet tarixidinmu kona... tarixtin buyan bu ikki deryaning etrapida nurghun döletler quruldi, nurghun döletler yimirildi. chünki insanlar tarixning her bir dewride bu yerde olturaqlashti. hetta nil deryasimu bunchilik köp medeniyetke, bundaq köp döletlerge sahibxanliq qilmidi. ötmüshtin bügüngiche bolghan jeryanda bu tupraqlargha hayatliq ata qilghan dijle bilen firat deryasi rayonning teqdiride muhim rollarni oynidi.

samawi dinlargha sahibxanliq qilghan, medeniyetler arqa – arqidin yaritilghan mésopotamiyye yene «medeniyetlerning böshüki» depmu atilidu. su menbelirining ejellik ehmiyetke ige bolushi, uning üstige tupraqlirining bundaq munbet bolushi nurghun sheher yaki döletlerning qurulushigha sharait hazirlap berdi. etrapida taghlargha oxshash tebiiy chégraliri bolmighan bu munbet we büyük méssopotamiye tüzlengliki san – sanaqsiz qétim hujumlargha uchridi we nurghun qétim istéla qilindi.

* * * *

mésopotamiyyede berpa qilinip pütkül insaniyetke tesir körsetken, ular bayqighan ijadiyet we keshpiyatlar pütkül tarixqa heriketlendürgüch küch ata qilghan bir medeniyetni tesewwur qilip béqinglar… insaniyet ularning dewride tarixni xatirileshke bashlidi, biz bügün ishlitiwatqan nurghun nersilerning ejdadliri u dewrde yoruq körgen bir medeniyetni tesewwur qilip béqinglar? biz bayan qilmaqchi bolghan medeniyetning yéziqni ijad qilghanliqini dések, uning qaysi medeniyet ikenlikini bilelemsiler?... biz silerning <ular sumérlar> dégenlikinglarni anglighandek bolduq ... shundaq, sumérlar ...  méssopotamiyede qurulghan eng chong, eng qedimiy we u rayonda höküm sürgen kéyinki barliq medeniyetlerning ejdadi hésablinidighan, téximu muhimi biz hazirqi téxnologiyelik tereqqiyatimizda qerzdar bolghan sumérlar… sumérlar yéziq ijad qilip tarixta iz qaldurghan bolghachqa, tarixiy dewrge bashlamchiliq qilghan medeniyet dep qarilidu.

sumérlar yéziqni tériqchiliqtin kirgen tapawetlerni xatirilesh, mehsulatlarning hésabatini qilish we maashliqlarning hoquqini qoghdash meqsitide ijad qilghan dep qarilidu. némishqa désenglar, chünki sumérlargha tewe eng qedimki yazma höjjetler «sumérlarning ish heqqi tizimliki we baj taloni» qatarliqlardin ibaret.

höl lay taxtaylargha yézilghan bu tunji yéziq, yeni mix yéziqi kéyinche tereqqiy qildi we bu medeniyet nurghun edebiy eserlerni barliqqa keltürdi. bularning bügünki kündiki eng dangliqi gilgamésh dastanidur… bu dastan tarixtiki eng qedimki dastan depmu atilidu. u insaniyet tarixidiki tupan heqqide toxtalghan tunji tékist bolghachqimu nahayiti muhim hésablinidu. dastanda tilgha élinghan tupanning samawi dinlardimu tilgha élinghan nuh tupanigha oxshaydighanliqi tarixchilar arisidiki küchlük qarash. sumérlar dewridiki éghir kelkünlerning kélishi, ularning déngizning insandin ilgiri yaritilghanliqigha ishinishi we ularning edebiy tékistliride tupan témisigha alahide orun ajritishi, suning ularning hayatidiki ehmiyitini yene bir qétim namayan qilip béridu.

* * * *

yazmimizning béshida sumérlarning insaniyet tarixigha qoshqan zor töhpiliri we tesirlirining barliqini éytqaniduq. qéni kélinglar, bulargha biz birlikte köz yügürtüp baqayli.

sumérlar sughirish sistémisini ishlitip, sazliqlarni quritip, olturaq yerlirige östengler arqiliq sularni élip bardi, tosmilarni sélip kelkünlerning aldini aldi hemde su ambarlirini yasash arqiliq su biriktürüshke muweppeq boldi. bu tirishchanliqliri arqiliq ular aldi bilen suni eyweshke keltürdi,  arqidin déhqanchiliqta zor utuqlarni qolgha keltürdi. déhqanchiliqni asas qilghan bayliq sheher we sodining tereqqiyatigha yol achti. sumérlarning 18 i chong bolup jemiy 35 sheher – bazardin terkib tapqanliqi, qézish we oqulghan lay taxtidiki yazmilar sayisida delillendi. tarixchilar ularning shu dewrdila mushundaq tereqqiyatlargha ige bolushigha «ajayip zor utuq» dep baha béridu.

insaniyetning eng muhim keshpiyatlirining biri bolghan yéziqning keshp qilinishi, yene biri chaqning keshp qilinishi hésablinidu… chaq shübhisizki insaniyet tarixidiki bösüsh xaraktérlik bir keshpiyat… we bu keshpiyatnimu sumérlar ijad qilghan dep qarilidu. mésopotamiyyediki arxologiyelik qézish jeryanida chanilar, harwilar we chaqlirining resimi tépildi. sumér xarabilikidin tépilghan we déhqanchiliqta ishlitilidighan bu harwilar, bir jüp chaqni bir oq arqiliq birleshtürüp yasalghan we ulargha bir sapan ilawe qilinghan.

belkim dunyaning bashqa jaylirida yashaydighan kishilermu chaqni bayqighan bolushi mumkin, buni éniq bilmeymiz. lékin, sumérlarning yéziqni ishlitishi ularni bashqa medeniyetlerdin üstün qildi, chünki chaqning mewjutluqi mushu usuldin paydilinip xatirilendi. shunga qolimizdiki deliller bizge chaqni ijad qilghuchining sumérlar ikenlikini körsitip bermekte.

elwette, sumérlarning insaniyetke qoshqan töhpisi bular bilenla cheklinip qalmaydu. ular matématikadiki töt emelni we möchelning atmishliq dewriylik sistémisini bayqap ishletti. ularning bu keshpiyatlar bilen waqit uqumini shekillendürgenliki bir pakit. chünki sumérlar saetni 60 minutqa, minutni 60 sékuntqa bölgen tunji medeniyet. ular kéche bilen kündüzni 12 saet, bir yilni 12 ay we 360 künge ayridi, yene chemberning ichki bulungini 360 giradus qilip békitti. bularning hemmisining 6 ning köpeytmisi ikenlikige diqqet qildinglarmu?

sumérlar ziggurat dep atilidighan köp qewetlik, piramidagha oxshaydighan butxanilarning eng üstünki qewitini resetxana qilip ishletken. ular yene quyash we ay tutulushning herikitini közitish arqiliq ayni asas qilghan tunji kaléndarni ijad qilghan. bu kaléndarni bügün biz ishlitiwatqan kaléndarning tunji nusxisi déyishke bolidu! ... ular buning bilenla qalmay, yupitér, wénéra, mars we mérkuri qatarliq seyyarilernimu közitip, ularning herikitini xatiriligen. shundaq qilip, ular matématika we astronomiye bilen birlikte géométiriyeningmu asasini salghan.

sumérlar yene gümbez, tüwrük we egme qatarliq binakarliq shekillirini tapqan we sahe, hejim, uzunluq we éghirliq ölchemlirini ishletken… qisqisi, biz hazirmu ishlitiwatqan barliq waqit we boshluq hésablashlirining asasi sumérlar dewride qoyulghan.

mésopotamiyening insaniyet tarixigha tesir körsetken we uninggha heriketlendürgüch küch béghishlighan bu medeniyiti, molchiliq we bayashatchiliq dewrining axirida ajizlap, rayongha kelgen akkadiyiliklerning hökümranliqigha ötken.