wirus mezgilide daéshning qaytidin janlinishi

wirus mezgilide daéshning qaytidin janlinishi

küntertip we analiz (19)

(murat yéshiltash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «wirus mezgilide daéshning qaytidin janlinishi» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ** ***** ***** ***** ***** ******

yéqinqi bir nechche hepte ichide iraq we süriyediki térrorluq teshkilati daéshning hujum grafikida zor derijide éshish körüldi. bu yüksilishning arqisida térorluq teshkilati daéshning yéngi istratégiyesi bar déyishke bolidu. bu teshkilat tajisiman wirusning tarqilishidin paydilinip, yéngi hujumlarni teshkillimekte we egeshküchilirini righbetlendürmekte. özlirini ottura sherq, afriqa we asiyadiki muqimsiz rayonlarning qoshumche aktiyori süpitide körsitishke tirishmaqta. bu istratégiyeni «chöl partizanliri istratégiyesi» dep atashqimu bolidu. daésh bu istratégiyening bir parchisi süpitide, firat deryasining sherqi we gherbide ilgiriki torlirini eslige keltürüshke tirishiwatqan bolup, uning esli chong istratégiyesi bolsa, rayonluq küchini qaytidin qurup chiqishtin ibarettur.

térorluq teshkilati daéshning tajisiman wirus yuqumi mezgilide ishqa ashurushqa uriniwatqan istratégiyesining tashqi halqilardiki qurulmisini, yuqum keltürüp chiqarghan muqimsizliqtin qayta bir xelqaraliq tirilishke ötüsh arzusii shekillendürmekte.  yuqumluq  waba bashlanghandin buyan daésh dunyaning hemmila yéride dégüdek bixeterlik iqtidarining ajizlighanliqini purset bilip, afghanistan, gherbiy afriqa, ottura afriqa, sahel, misir we yemendiki heriketlirining süitini tézletti. iraq, maldiw we filippindiki hujumlarmu yuqumdin kélip chiqqan boshluqni suyiistémal qilghanliqini körsitip bermekte. bu döletlerdin bashqa yene gherbke hujum qilish chaqiriqlirinimu hujumxumar bir uslubta jakarlimaqta.

démek, térorluq teshkilati daéshning yuqumdin kélip chiqqan krizisni pursetke aylandurup, térorluq hujumi istratégiyesige tüzitish kirgüzgenliki éniq. bu purset bolupmu iraq we süriyediki ittipaqdash qisimlarning daéshqa qarshi küresh siyasitide wirus sewebidin bezi özgirishlerni élip bérishi bilen teng peyda boldi. térrorluq teshkilati bu ehwalni tézdin suyiistémal qilishqa we zéminsiz xelipilik dewridin kéyin yolgha qoyghan yéngi maslishish istratégiyesini qaytidin janlandurmaqta.

fransiyening iraq bilen kélishim hasil qilghan halda eskerlirini chékindürüshi, amérikining herbiy xadimlirini bir qisim herbiy bazilardin chékindürüshi we meshiq paaliyetlirini toxtitishi, iraqtiki daéshqa qarshi küreshni  ajizlashturush bilen birge teshkilatning iraqtiki hujumlirining téz sürette éshishigha seweb bolmaqta. yene bir jehettin, daésh «ichki halqa» dep teswirlep kéliwatqan we herbiy mejutluqini saqlawatqan süriyediki YPG-SGD ning kontrolluqidiki firatning sherqide hakimiyet ajizliqidin paydilinip, iraqtiki hujumlarni dawamlashturush pursitige ige bolmaqta. térrorluq teshkilati daéshning iraqtiki paaliyetlirining köpiyishi daésh ezaliri bixeter öteleydighan,  teminat we yardem torliriningmu barliqini otturigha qoymaqta. bu ehwal daésh teripidin ilgiri «körünmeydighan xelipilik» sheklide hökümranliq qilinghan rayonlardiki qebile qurulmilirini ishlitish arqiliq mumkin bolmaqta.  

2020-yili 4-ay mezgilide, térrorluq teshkilati daésh dunyaning her qaysi rayonliridiki paaliyetlirini xulasiligen ikki sanliq melumatni élan qilghan idi.  2020-yili 4-ayning 2-künidin 8-künigiche bolghan sanliq melumatta körsitilishiche, bu mezgilde 60 qétim hujum qilinghan bolup, gerche eng köp gherbiy afriqida talapetke uchrighan bolsimu, daéshning paaliyetlirining yérimi dégüdek iraqta élip bérilghan. 2020-yili 4-ayning 16-küni daésh 2020-yili 9-apréldin 15-aprélghiche bolghan dunya miqyasidiki paaliyetlirini xulasilep yene bir sanliq melumat élan qildi. bu mezgilde 49 qétim hujum qilinghan bolup, buning 33 i iraqta ishqa ashurulghan.

iraqtiki hujumlarning muhim bir qismi wirus sewebidin kochigha chiqishni cheklesh yolgha  qoyulghan 4 - ayda yüz bergen bolup, uning üstige iraq hökümtidiki malimanchiliq, talash-tartishliq térritoriyediki toqunushlar, yuqum sewebidin meydandiki esker sanining aziyishi we amérikaning meydanining özgirishi... qatarliqlar daéshqa nisbeten tépilmas purset bolmaqta. istixbarat doklatida iraqtiki daésh qoralliqliri sanining 3000 etrapida ikenlikining qeyt qilinghanliqinimu nezerde tutidighan bolsaq, hujumlarning mushundaq bir mezgilde yuqiri pellige chiqishining sewebini yaxshi chüshendürüp béridu. süriyediki éniqsizliqmu bu pursetni daésh üchün paydiliq halgha keltürmekte. süriye türmisidin qachqan 500 ge yéqin daésh qoralliq unsurlirini iraqta mexpiy térorluq herikitini qanat yaydurushqa yéterlik san süpitide körüshke bolidu. koronadin elgiriki dewrge sélishturghanda, iraqta daéshqa qarshi élip bériliwatqan heriketlerning ayliq otturiche sanining 20 ge yetkenlikimu, térrorluq teshkilati daéshning künséri küchiyiwatqan tehdit ikenlikini ispatlap bermekte.

yene kélip, daéshning hujumlirining köp xillishishi, yerlik usuldiki qorqutushtin téximu murekkep hujum usullirigha ötkenlikini körsitip bermekte. ularning ilgiri yerlik emeldarlarning qestlep öltürülüshi qatarliq  murekkepliki bir qeder töwen hujumlargha merkezleshken bolsa, wirus yuqumi bilen teng térorluq teshkilati daéshning bomba hujumliri, saqchi we eskerlerge qiltaq qurush bilen shughulliniwatqanliqi körülmekte. iraq herbiy küchlirining sözige asaslanghanda, bu hujumlar, 2019 - yili daésh rehbiri amérika teripidin öltürülgendin kéyin uning ornigha ötken yéngi rehbiri ebu ibrahim el hashimi el qureyshining tesirini kücheytish rolini oynimaqta.

süriyedimu iraqtikige oxshash daésh hujumlirining kücheygenlikini körüwalghili bolidu. süriyidiki eng muhim hujumlirining birsi 9-aprél yüz berdi. shu chaghda daésh qoralliq unsurliri suxna yézisi we uning etrapidiki esed qisimliri bazilirigha hujum qilghan idi. süriye kishilik hoquqni közitish teshkilatining xewirige qarighanda, rusiyening hawa hujumi arqiliq yardem qilishigha qarimastin ikki kün dawamlashqan mezkür toqunushta, esed qisimlirigha tewe  32 esker öltürülgen  we daéshningmu 26 qoralliq unsurliri ölgen. lékin hazirgha qeder bu hujumning jawapkarliqini ne daésh, ne bashqa teshkilatlar üstige almighan. daésh texminen bir yildin buyan süriye armiyesige, shie qoralliq unsurlirigha we SDG gha qarshi keskin paaliyet élip barmaqta. bu paaliyetler ashkarilighan urush endizesi shuni körsitip bériduki, daésh aptomobil bomba hujumini kücheytmekte. qapqan qurush, mina kömüsh we qoralliq hujum qilish qatarliq usullarni ishletmekte.

netijide , térrorluq teshkilati daéshning yuqum dewrini purset dep qaraydighanliqi éniq. bekrek közge körünerlik teripi iraqqa köprek hujum qiliwatqanliqi, süriyening 2 – orunda turiwatqanliqidur.  qandaqla bolmisun, iraq téximu yéqindin közitilishi kérek.