wuxen wirusi we xelqaraliq hemkarliq

wuxen wirusi we xelqaraliq hemkarliq

küntertip we analiz (14)

(murat yéshiltash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «wuxen wirusi we xelqaraliq hemkarliq» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

tajisiman wirusning tarqilishi dunyani sarasimgha silishni dawamlashturmaqta. yuqumning qachan we qaysi basquchta axirlishidighanliqi heqqide yaxshi we yaman texminler bar. yaxshi texmin shuki, yuqum  5 - ayning axirida kontrol qilinalishi mumkin.

yaman texmin bolsa, oxshimighan ölchemde mulahize qilinishi kérek. buninggha asaslanghanda, yuqumning kontrol qilinalishi üchün bir yil waqit kétishi mumkin we bir yil ichide ikkinchi qétimliq qozghulush yüz bérishimu mumkin. yene bir jehettin, yaman sinariyening köp tereplimilik aqiwetlerni keltürüp chiqirish éhtimalliqimu bir qeder yuqiri. wuxen wirusi dunya ammiwi saghlamliqigha élip kélidighan ziyandin bashqa, dunya iqtisadining éghir chékinishke duch kélishinimu keltürüp chiqirishi mumkin.

yuqumning merkizige aylanghan amérikagha nezer salghanda, weziyetning neqeder éghirliqini asanla chüshengili bolidu. trampning bayanatigha qarighanda, amérika yolgha qoyghan tedbirler sayisida 2 milyon ademning ölüshining aldi élindi. biraq tramp neqil keltürgen hazirqi sanliq melumatlarmu xushallinarliq emes.

amérika 100 din 200 mingghiche amérika puqrasi yuqumda ölüp kétishi mumkin, dep qaraydu. yene bir tereptin, wirus merkizi bolghan salahiyitidin qutulup, eslige kélish basquchida ikenlikini élan qilghan xitayning bolsa, bu jeryanlarda toghra melumat bergen yaki bermigenliki talash-tartishliq mesilige aylandi. nurghun kishiler we mutexessisler xitayning heqiqiy reqemlerni yoshuruwatqanliqini otturigha qoydi.

gerche her bir dölet özining dölet xaraktérliq kürishini namayan qilghan bolsimu, hel qilish charisi yenila xelqaraliq bolushi kérek. hazir barliq döletler buni chüshünüp yetken ehwalda turmaqta. undaqta choqum oylinishqa tégishlik ish mushu bolushi lazim.

*** **** **** *** ** *** ***

shundaq déyishke boliduki, 2-ay we 3-aydiki yuqum ehwalini közde tutqanda, xelqaraliq hemkarliqni xushallinarliq dégili bolmaydu. her bir dölet aldi bilen özining mesilisini hel qilish üchün qedem tashlashni tallidi. dunya sehiye teshkilatigha oxshash yuqumluq apetlerde eng hoquqluq we teseri küchlük bolushi kéreklik bolghan organmu zörür bolghan tedbirlerni yolgha qoyushta téz heriket qilalmidi. bu ehwal teshkilatning tenqid qilinishigha sewep boldi.

emdiki chaghda xelqara hemkarliqta aldinqi pilangha chiqqan xitay, yuqumni kontrol qilghanliqini ilgiri sürgendin kéyin bezi döletlerge yardem yollidi. xitay italiye qatarliq yawropadiki bezi döletlerge tibbiy eslihe yardimi berdi. yawropa ittipaqi qarar chiqirip undaq qilishta ajiz  qaldi.

italiye, ispaniye we fransiyening bezi dölet organlirida yawropa ittipaqi bayriqi chüshürülüp, ornigha dölet bayriqi ésildi. yawropagha yardem ewetken dölet peqet xitay  bilenla cheklik emes. rusiyemu yardem ewetken döletlerqataridin orun aldi. rusiyening özining ehwali heqqide ishenchlik sanliq melumat bolmisimu, herbiy aptomobilliri rim kochilirida tibbiy yardem üchün peyda boldi. bu yawropa tarixi nuqtisidin kütülmigen ish idi.

ésingizda bolsa kérek, xitayda yuqumluq wirus apiti eng yuqiri pellige chiqqan mezgilde birinchi bolup türkiye yardem yollighan idi. shuningdek türkiye yene, amérika, yawropa ittipaqi we  ottura sherqtiki nurghun döletlerge tibbiy yardem yollidi.

shübhisizki, xelqara hemkarliqning eng muhim nuqtisi yuqumgha qarshi turush mesilisidur. gerche tajisiman wirusigha qarshi waksina tépish toghrisida bezi xushxewerler bolsimu, emma qanaetlinerlik hel qilish charisi tépilghini yoq. méditsina ortaq ilim – pen ishlepchiqirish sahesining eng aldinqi qatarida hésablinidu. biraq hazirche herqaysi döletler tarqilishchan yuqumluq apetke qarshi turushta waksinani birinchi bolup özliri tépip chiqishqa tirishmaqta. wirus bayqash üskinilirining eng téz we ishenchlik diagnoz qoyushni ishqa ashuralishi üchün öz-ara riqabetleshmekte. yene bir tereptin bu sahe dunya dora baziri üchünmu intayin muhim. ishning mexpiy bolishi, waqitningmu uzarap kétishi we ishenchlik bolush qatarliqlar bu sahediki hemkarliqning aldini tosmaqta.

xelqara hemkarliqning korona mesilidin kéyinki eng éhtiyajliq yéri iqtisadiy sahedur. amérika 2 tirilyon dollardin artuq iqtisad ayrish arqiliq yuqumning iqtisadiy tesirini eng töwen chekke chüshürüshni arzu qilmaqta. dunya miqyasida yuqumgha qarshi turush üchün ajritilghan pulning miqdari az dégendimu 5 tirilyon dollargha yetti. shundaqtimu yuqumning dunya iqtisadigha qandaq ziyan salidighanliqi téxi éniq emes.

shunga hem dölet, hem dunya iqtisadigha sélinghan ziyanlarni belgilep chiqqandin kéyin, yer shari iqtisadi sistémisining normal éqimgha qaytip kélishige bir yildin köprek waqit kétidu. bu mezgilde eng éhtiyajliq bolghini yenila xelqaraliq hemkarliqtur. buning üchün, xitay - amérika soda urishining baldurraq axirilishishi hemde bu ikki derijidin tashqiri küchning iqtisadiy tertipining iqtidari toghrisidiki ziddiyetni emes, belki hemkarliqni tallishi tolimu zörür.

yene bir tereptin, xelqara pul fondi teshkilati we dunya bankisi shundaqla bashqa iqtisadiy organlarmu ortaq küresh qilish usulini belgilishi kérek.

xelqara hemkarliqqa éhtiyajliq yene bir sahe bolsa, hazirmu dawamlishiwatqan toqunush rayonliridur. liwiyedin yemengiche we ottura sherqtin shimaliy afriqighiche bolghan rayonlardiki toqunushlarni tügitish üchün  wirus apitidin kéyinki mezgillerde téximu qanaetlinerlik qedemleni tashlashqa toghra kélidu. yer shari xaraktérliq panahlanghuchilar kirizisining eng chong sewebi nöwettiki ichki toqunushlardur. koranagha oxshash tarqilish nisbiti intayin yuqiri dunyawi yuqum apitining, panahlanghuchilar kirizisi bilen birleshtürilishi dunya siyasitini eslige keltürgili bolmaydighan bir buruqtumluqqa duchar qilishi mumkin.

korana yuqumining tesiri uzaqqiche munazire qilinidighanliqi éniq. koranadin kéyin biz yashawatqan dunyani qaytidin oylishishqa mejbur bolimiz. ders élip insanlarning xataliqini tüzitish pursiti yenila mewjut.

yuqirida siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan mesilige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte qayta körüshkiche aman bolghaysiler, xeyir xosh