korona wirusi we ottura sherqning kélechiki
küntertip we analiz (13)
korona wirusi we ottura sherqning kélechiki
küntertip we analiz (13)
(jan ajun)
wuxen wirusi dunyaning herqaysi jaylirigha téz tarqilishni dawamlashturmaqta. dunyawi yuqumluq apitige aylanghan bu késellik texminen besh yüz ming insangha yuqqan weziyette turmaqta. nurghun döletlerning siyasiy, iqtisadiy we ijtimaiy qurulmisini tewretmekte. bolupmu küchlük dölet appiratlirigha ige bolmighan we sehiye sistémisi ajiz ottura sherq döletliri chong riqabetke duch kelmekte.
emdi diqqitnglar siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning tashqi siyaset tetqiqatchisi jan ajun teripidin teyyarlanghan mesilige munasiwetlik analizida bolsun.
korona wirusi dunyaning bashqa jayliridikige oxshash ottura sherqqimu tarqilishqa bashlidi. buninggha egiship, rayonning siyasiy, iqtisadiy we ijtimaiy qurulmiliri tewrinishke bashlidi. bolupmu dölet appiratliri yéterlik derijide küchlük bolmighan, iqtisadiy we sehiye sistémisi ajiz döletler chong riqabetke duch keldi. bu nuqtida eng aldinqi pilangha chiqqan ikki dölet süriye we yemen boldi. bu döletler dawamlishiwatqan ichki toqunushlar sewebidin alliqachan uprighan bir weziyette yuqumluq apitige qarshi turalmighudek ehwalda emes, epsuski, yuqumlanghuchilarni tekshürüp éniqlap, karantinagha alalishi téximu mumkin emes. shuning bilen bir waqitta, bu döletlerning bölüngen qurulmisi bir merkezdin yuqumluq apetke mudaxile qilish imkaniyitimu bermeydu. süriye nöwette hakimiyet, öktichiler we PKK rayoni qatarliq üch xil oxshimighan hakimiyet astida turmaqta, yemendimu ehwal oxshash.
iranmu wuxen wirusi yuqumluq apitige qarshi dölet esliheliri yéterlik bolmighan yene bir dölet. yuqumlinishning aldini alalmaywatqan bir peytte, siyasiy iradimu barghansiri buzulmaqta. iran yene bir tereptin, rayondiki wakalet urushlirigha meblegh sélish arqiliq bayliqlirini israp qilishni dawamlashturmaqta. buningdin bashqa yene, éhtiyajning töwenlishi sewebidin néfit bahasimu yéqinqi yillardin buyanqi eng töwen sewiyige chüshüp qeldi. bu ehwal téxi yéqindila amérika émbargolirigha duch kelgen irangha nisbeten yéngi bir xiris hésablinidu. yene kélip néfit bahasining töwenlishi irannila emes, iraq we ottura sherqtiki déngiz qoltuqi döletlirinimu kéyin ehwalgha ittirmekte.
iraq xamchotining %90 i néfit kirimige tayinidighan shundaqla étnik we mezhebiy partlash liniyesi heriketliniwatqan dölet bolush süpiti bilen zor xeterge duch kelmekte. wirus uzaqqiche dawamlshidighan bolsa, hetta zémin pütünlüki tehditke uchrishi mumkin. gerche pars qoltuqidiki bay döletler mebleghlirini xirajet qilish bedilige özini qoghdashqa tirissimu, emma iqtisadi ishlepchiqirishqa tayanmighanliqi üchün yémeklik bixeterliki jehette éghir qiyinchiliqlargha duch kélishi mumkin.
axirqi hésabta, ottura sherq néfit éksportighila tayinish we ajiz hökümet sistimiliri sewebidin chong qalaymiqanchiliqta qalghandek turidu. dölet xamchotining muhim bir qismi néfit éksportigha tayinidighan iraq we iran bilen birge paris qoltuqi döletlirimu zor iqtisadiy krizisqa duch kélidighandek qilidu. wuxen wirusi keltürüp chiqarghan yershari xaraktérliq chékinish jeryani néfit bahasini 20 dollargha chüshürüp, alaqidar döletlerning xamchotini bashqurghili bomaydighan halgha keltürüp qoymaqta. émbagolar sewebidin boghuluwatqan irangha nisbeten bu ehwal téximu éghir tesir peyda qilghan weziyette turmaqta. wirusning tarqilishigha egiship, ijtimaiy malimanchiliqlarning chiqishimu éniq. eger wirus hazirqi suriti bilen tarqilishni dawamlashturidighan bolsa, ottura sherqte türkiye qatarliq dölet appitatliri küchlük, iqtisadi ishlepchiqirishqa tayinidighan we yémeklik bixeterlikini qoghdiyalaydighan az sandiki döletlerla put tirep turalishi mumkin.
