s-400 lermu yaki amérikaning yönilish özgertishimu?(1)

türkiye awazi radiyosi: «küntertip we analiz» namliq sehipimizning bu heptilik sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti mudiri piroféssor doktor qudret bülbülning «s-400 lermu yaki amérikaning yönilish özgertishimu?(1)» serlewhilik analizini diqqitinglargha sunimiz.

tarixning mueyyen dewrliride yéngi tüzümler ornitilidu. undaq mezgillerde ornitilghan tüzümler, yéngi bir turaqsizliq yaki qalaymiqanchiliq muhitighiche dawamlishidu. yawropadiki 30 yil urushlirigha xatime bergen wéstfaliye tüzümi, ikkinchi dunya urushidin kéyinki yalta yighini arqiliq ornitilghan soghuq urush tüzümi insan eqlige birinchi bolup kélidighan dunyawi tüzümlerdur. yalta yighinida engliye bash weziri winston chérchil, amérika pirézidénti firanklin rozwélt we sowét ittipaqi pirézidénti jozéf istalin, 1945 – yili qirimning kichikkine baziri yaltada uchriship, nöwette ornigha yéngisi ornitilalmighan soghuq urush tüzümining ul téshini qoyghanidi.

yéngi dunyawi tüzüm ornitish izdinishliri

bu yerde közde tutuluwatqan «dunya tüzümi»ning adaletni, razimenlikni we insaniyetning ortaq menpeetini tayanch qilishi shert emes. dunyawi adalet tüzümi ayrim bir téma, özgiche izdinish we éhtiyajdur. dunya tüzümi dégende siniplar, aktiyorlar éniq bolghan, terepler mejburiy yaki ixtiyari yosunda birdeklik hasil qilghan dunyawi xaraktérge ige bir xil kontrol qilish méxanizmi közde tutulidu. u adaletni tayanch qilishi shert bolmighan, emeliyettimu undaq bolmaydighan, bildürülidighan pozitsiyeler éniq bolghan, shu wejidin ishlarning aqiwitini mölcherligili bolidighan bir xil tüzüm, bir xil sistémidur.

insaniyet 21 – esirge soghuq urush dewri arqida qalghan bolsimu, yéngi tüzüm téxi ornitilalmighan bir xil turaqsizliq halitide qedem basti. shimaliy atlantik ehdi teshkilati – nato we warshawa ehdinamilirining türtkiside, gherb we sherq lagéri arisidiki bu soghuq urush tüzümi sowét ittipaqining yimirilishi bilen axirlashti.

nöwette, soghuq urushning ikki qutupluq dunyasining, keng menidin élip éytqanda, töt asasiy yönilish boyiche mewjutluqini dawamlashturuwatqanliqini éytish mumkin.

amérika qoshma ishtatliri yönilishi: amérika özini merkiziy orungha qoyup, amérika impériyesini dawamlashturushqa tirishmaqta. bu nishanni ijra qilish jeryanida bolsa, burunqigha oxshash yumshaq küch yaki dunyawi qimmet – qarashlar, amérika chüshi dégendek insanlarning intilishini qolgha keltüridighan siyasetlerni bir chetke qayrip qoyup, biwasite halda menpeet merkezlik küch siyasetlirini yolgha qoymaqta. amérika qoshma ishtatlirining nöwettiki ehwalda ijabiy, ünümdar küntertip arqiliq dunyawi riqabette aldinqi pilandin orun élishi kütülmeydu. shunga amérika qoshma ishtatliri nuqtiliq halda bashqa döletlerning dunyawi riqabette aldinqi pilandin orun élishigha tosqunluq qilish mahiyitidiki siyasetlerni yürgüzmekte. bu dairide amérika, burunlarda yersharilishishning chémpiyonluqini qilghan bolsa, nöwette yersharilishishqa qarshi siyasetlerni yürgüzüshke bel baghlimaqta.

rusiye yönilishi: sowét sotsiyalistik jumhuriyetler ittipaqining yimirilishidin kéyin, rusiye qaytidin eslige kélishke tirishmaqta. rusiye héchqachan xelqaraliq sewiyediki bir jezbidar merkez bolmighanliqi üchün, eslige kélish tirishchanliqlirini asasliqi eskiriy we bashqa qattiq küch siyasetlirige tayinip élip barmaqta.

xitay yönilishi: xitay iqtisadiy sahediki paal bir küch  süpitide otturigha chiqqan bolsimu, téxi siyasiy, eskiriy küch süpitide namayan bolghini yoq. amérika qoshma ishtatliri qatarliq bashqa aktiyorlar gewdilik halda özlirining eskiriy we siyasiy küch süpitidiki mewjutluqlirini dawamlashturuwatqan bolsa, xitay hazirche peqet iqtisadiy we téxnologiyelik küch süpitide özini körsitishke urunmaqta. dawamlashturush mumkinchiliki töwen bolsimu, nöwette siyasiy pozitsiyesini otturigha qoyushtin özini qachurmaqta. mesilen, amérika qoshma ishtatliri uninggha qarshi hindistanni küchlük rewishte qollimaqta, (xitay bolsa) keshmir mesiliside hindistangha qarshi ochuq - ashkara pozitsiye bildürüshtin yiraq turmaqta.

adalet merkezlik yéngi yönilish éhtiyaji

tötinchi yönilish bolsa, dunyawi adalet ornitish yönilishidur. bundaq bir yönilish – epsuski – téxi yoq. menpeet merkezlik yuqiridiki aktiyorlardin bashqa dunya miqyasida adalet ornitish éhtiyaji we izdinishliri mewjuttur. dunyawi adalet yönilishi peqet xelqaraliq siyasetlerning pirinsip boyiche yürgüzülüshi jehettinla emes, bashqa menpeet yönilishlirining tengpunglashturulushi nuqtisidinmu texirsiz éhtiyaj hésablinidu.

20 – esirde otturigha chiqqan yawropa ittipaqining dunyawi aktiyor bolalmighanliqi otturida turmaqta. yawropa ittipaqining 21 – esirde mewjutluqini dawamlashturup – dawamlashturalmaydighanliqimu éniq emes. buning bilen birge, yawropa ittipaqigha eza döletlerning emes, bir birlik süpitide yawropa ittipaqining qimmet – qarash merkezlik bezi tirishchanliqlirigha dunyawi adaletni chiqish qilidighan bir tüzüm tépip chiqish urunushliri dairiside qarashqa bolidu.

türkiyening rayongha alaqidar siyasetliri we «dunya beshtin chongdur» dégen ibarige mujessemlengen dunyawi adalet ornitish yolidiki chaqiriq we tirishchanliqlirimu mezkur adalet yönilishining aldinqi qataridin orun almaqta. buning bilen birlikte, dunyada adalet merkezlik bir tüzüm ornitishni xalaydighan döletlerning sanlirining yéterlik ikenlikini we sadalirini yangritiwatqanliqini éytqili bolmaydu. insaniyetke qimmet – qarash merkezlik tinchliq we adalet tüzümi ornitip béridighan bu yönilishning aktiyorliri, mewjutluqlirini hés qildurush üchün özara hemkarliship téximu paal siyasetlerni yolgha qoyushi kérek.

türkiye bilen amérika qoshma ishtatliri arisidiki s-400 ler merkezlik kirizisni analiz qilishni aldimizdiki hepte dawamlashturayli. hazirche mesilining peqet s-400 ler emeslikini, mesilining gherblik we gherbperes yazghuchilarning izchil tekitlewatqinining eksiche, türkiyedinmu bek omumen gherbning, xususen amérika qoshma ishtatlirining özgiriwatqan dunyawi istekliri we özliri üchün tallighan shekillerni menbe qilidighanliqini otturigha qoyush bilen kupayilineyli. amérikaning soghuq urush mezgilidin pütünley perqliqleshken we bashqa döletlerni peqetla nezerge almaydighan aldinqi orundiki istekliri özgermigen teqdirde, s-400 yaki shuninggha oxshash kirizislerning herdaim körülüsh éhtimali barliqini eskertip öteyli.