sizni harran bilen tonushturmaqchimiz

sizni harran bilen tonushturmaqchimiz

hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! qedriye shenel teripidin teyyarlanghan «türkiyede sayahetchilik» namliq pirogrammimizning bügünki sanida silerge harran rayonini tonushturimiz.

*** *** **** ****** *****

harran؛ besh ming yilliq ötmüshke ige bolup, eng deslepki dewrlerdin tartipla kültür nuqtisidin ehmiyetke ige bolup kelgen bir rayon.

türkiyening sherqiy jenubiy rayonidiki shanliurfa shehiridin 44 kélométir uzaqliqqa jaylashqan harran, «mézopotamya bilen aq déngizni bir - birige tutushturidighan jay» dep qarilidu.

arxiologiyelik tekshürüshlerde otturigha chiqqan méx oyma xetlik taxtilar üstidiki tetqiqatlarning netijisi, «harran» dégen isimning texminen 4 ming yildin buyan özgermey ishlitiliwatqanliqini namayan qilip berdi. «harran» ning lughet menisi, sümer we akat tillirida, «sayahet, karwan» yaki «késishken yollar» dégenni bildüridighanliqi melum. 

harran؛ ismining menisige uyghun halda muhim soda yollirining özara késishken nuqtisigha jaylashqan bolup, anadolu bilen mézopotamya otturisidiki sodining éqishimi minglighan yillarghiche harran arqiliq ishqa ashqan we bu chaghlarda sheherde kültür jehette mol bayliqning bérikishi meydangha kelgen idi. ilim – pen, senet, bolupmu pelsepede nurghun ilghar qedemler tashlanghan idi. bügünki künde dunyadiki 3 chong pelsepe éqimining birsi «harran éqimi» dep atilidu. deslepki chaghlardin tartipla mewjutluqi bilinidighan harran uniwérsitétida alemshumul shöhretke ige nurghun bilim ademliri yétiship chiqqan idi.

mesilen؛ 800 – yillar etrapida yashighan we öz dewrining eng chong matématika we tibabet alimliridin birsi shundaqla yunan peylasoplirining eserlirini erebche terjime qilghan sabit qura harranda yétishken idi. shuningdek eyni chaghda dunya bilen ay otturisdiki musapini toghra ölchep chiqalighan, yawropaliqlar «albatanius» dep ataydighan battani hemde yunan peylasuplirining eksiche maddining parchilinalaydighan eng küchük zerrisiningmu bir énérgiye arqiliq parchinlinip, chong bir sheherni weyran qilalaydighanliqini éytqan jabir bin heyyan, hemde ataqliq diniy alim sheyxul islam ibni teymiye qatarliqlar harrandiki mekteplerde yétiship alemshumul shöhretke ige bolghan alimlarning aran bir qanchisidur. 

hemmining diqqitini tartidighan ilmiy tetqiqatlar élip bérilghan mezgillerde harran uniwérsitéti pütün dunyagha meshhur bolghan idi.

türk we islam döletlirigimu sahibxanliq qilghan harran 1260 – yillirida mongghullarning istalisigha duch kelgen we shuning bilen sheherning parlaq künliri axirilashqan hemde kichik bir olturaq rayongha aylinip qalghan idi.

harranda égizliki 22 métir kélidighan intayin keng rayonghiche yéyilghan töpilik bolup, bu rayonda minglighan yillarghiche üzlüksiz olturaq turmush berpa bolghanliqi melum. her qaysi dewrlerge tewe binakarliq qalduqliri we tolimu uzungha sozulghan tarixy ötmüshini ispatlap béridighan yadikarliqliri mewjut.

harran qelesi rayondiki eng muhim tarixiy qurlushlardin birsi bolup, tarixiy menbeler 11 – esirde qelediki kichik ibadetxanining yéngilanghanliqini, kengeytilip, sipillirining yasalghanliqini körsitip béridu.

8 – esirde harranda yasalghan ulu jami, anadoluda yasalghan tunji tarixiy qimmiti yuqiri jami bolup, u öz nöwitide yene tunji hoyliliq jame we qimmetlik tash bilen zinnetlinishte tunji eng bay jame dégendek özgiche alahdiliklergimu ige. zamanning ötishige egiship, téximu kengeytilgen ulu jame؛ bu barliq özgichilikliri bilen anadolu jame binakarliqi nuqtisidin zor ehmiyetlik orungha ige hésablinidu.  

rayondiki bashqa muhim yadikarliqlar arisida, babil dewride miladidin ilgiriki 2000 – yillarda ay tengrisi singha atap yasalghan sin ibadetxanisi, rim we wizatsiye dewridin qalghan shueyb shehiri xarabiliqliri hemde 12 – esirde yashighan katta islam alimi sheyix yehya hayat el harrani namigha saldurulghan jame we meqbire qatarliqlarmu bar.

bügünki harranning eng chong qiziqish qozghighan tarix we kültür xezinisi «harran öyliri» bolup, bu eneniwiy öyler tumaq sheklide gümbezlik yasalghan. bir gümbezlik emma hemmila öy yanmu yan yasalghan we ichki hoylida qanallar bilen bir – birige baghlinidu hemde bu arqiliq ichki qismida keng bir olturush sahesi shekillinidu. 

bu öylerning özgiche körünishidin bashqa eng muhim alahidiliki yazda salqin, qishta issiq bolishidin ibarettur. arxiologiyelik alahide rayon dairisige jaylashqan harrandiki bu öylermu alahide qoghdalmaqta. minglighan yilliq ötmüshini künimizge qeder yetküzgen, goya chöcheklerdiki sheherge oxshap kétidighan harrangha her yili mingilghan yerlik we chet ellik sayahetchiler kelmekte.  

hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida qedriye shenel teripidin teyyarlanghan «türkiyede sayahetchilik» namliq pirogrammimizda harran rayonini tonushturüp ottuq, tingshighininglar üchün rexmet.