özbékistan xatiriliri -1

türkiye awazi radiyosi: yazmimizning témisi «ghayib medeniyetning izidin» bolsimu bolatti, hetta téximu uyghun bolatti. biraq, yéqinqi chaghlarda maturidida yaki türkistanda izdelginige, frédérik starning tetqiqatliridikige oxshash «ghayib aqartish» bolmaytti. chünki, aqartish gherbni enenisidin yulup alghan, eqilning bashlamchiliqidin bashqa héchbir normalliqni étirap qilmaydighan bir uqum yaki gherbni bügünlerge élip kelgen yol xeritisidur. insaniyet bashtin kechürgen eng qanliq ikki qétimliq dunya urushimu bu aqartishning mehsulidur. halbuki, biz izdewatqan ghayib medeniyet, sümürmeydighan, adalet merkezlik perqliq bir yol xeritisidur.

sözni özbékistan ziyaritimge merkezleshtürüshke tirishiwatimen. türkiye hemkarliq we kordinatsiye agéntliqi – tikaning qollap – quwwetlishi, enqere chüshenche we tetqiqat merkizi, sabahattin zaim uniwérsitéti bilen özbékistan milliy uniwérsitétining özara hemkarlishishi arqisida ötküzülgen bir muhakime yighini munasiwiti bilen ötken hepte özbékistanda iduq.

insan ming yil muqeddem ejdadliri yashighan jaylargha barghinida, özini bowisining bowiliridin, momisining momiliridin teklipname tapshurup alghandekla hés qilidu. ming yilliq piraq peyda qilghan qayghu, séghinish we qiziqishlar özara gireliship ketken bolidu.

 yolgha chiqishtin ilgiri rayon toghrisida azraq bir nerse oqumaqchi boldum-yu, biraq xususen özbékistan, omumen ottura asiyagha dair türkche yézilghan ilmiy tetqiqatlar, xatiratlar, sayahetnamiler shunchilik cheklik idiki, goya biz ata yurtimiz toghrisida emes, méksika heqqide teyyarliq tetqiqati élip bériwatqandekla hésqa kélip qalimiz. yézilghan eserlerning köpinchisi enqerediki kitabxanilardin tépilmaydu. halbuki, inglizchide yuri brégélning «merkiziy asiyaning tarix atlisi» namliq kitabini öz ichige alghan nahayiti köp eserler bar.

türkistan

türkiyede we özbékistanda tarix éngigha ige kishiler, bügün türk jumhuriyetliri dep atiliwatqan keng rayonning burun türkistan dep atilidighanliqini, sowét ishghalidin kéyin, sowétlarning bu rayonni parchilash üchün perqliq namlarni qoyghanliqini dawamliq tekitlep kelmekte. kéyinche türkistan ibarisimu bu rayonda asasiy jehettin untuldi, epsuski, untulduruldi. türkiye türkliri süpitide biz türk dunyasidin rehmetlik özal bilen, sowét ittipaqining yimirilishidin kéyin xewerdar bolduq. bu qétimqi sayahet jeryanida bir ishtirakchining xatirisi, weziyetning qorqunch ikenlikini körsitip béridu: «men özaldin burun, yaponlardin teripidin ishlengen <yipek yoli> namliq höjjetlik filimde qazaqlarni, qirghizlarni, özbéklerni tonutqanda, namaz öteydighan, taharet alidighan kishiler ikenlikini körüp nahayiti heyran qaldim. bizni terbiyeligen maaripningmu türtkiside men bu xelqlerni tarixta bir mezgil yashap ötken, emma waqitning ötüshige egiship tarixqa aylinip ketken xelqler dep oylayttim. hazirmu barken we yashawétiptu.»

shübhisizki ötmüshni bilish, bolup ötken ishlarni perq étish nahayiti muhim. shundaq, bügün sherqiy türkistan dep atiliwatqan rayonnimu öz ichige alidighan shekilde, türkistan ibarisi bu xelqler yashaydighan jaylarni ipadilesh üchün ishlitiletti. shundaq bolu bilen birge, bu ehwalni izchil tekitlesh bizni téximu yuqiri bir nuqtigha élip barmaydu. bu ehwal peqet sowétlardila yüz bergen emes. milliy (ulus) dölet musapiside dunyaning barliq döletliride bu xil parchilinishlar bolup ötti. bir chaghlarda osmanli zémini dep bilinidighan rayonda bügün 52 döletning qurulghanliqi qeyt qilinmaqta. bashtin kechürülgen shunche uzun musapilerdin kéyin, mestxush bolushni ornigha munasiwetlerni köp yönilishlik halette qandaq güllendüreleydighanliqimizgha merkezlishishimiz kérek. dewrimiz üchün küchke ige boluwatqini, goyaki inglizlarning Common Wealth, firansiyening firansuzche sözlishidighan döletler gewdisi arqiliq ishqa ashurushqa urunuwatqinidek, tarixiy birlikni köp yönilishlik hemkarliqlargha wasite qilishning koyigha kirishtur.

binakarliq

tashkentke seher peytide qonghinimizda, bizni harghin halette yéghiwatqan yamghur, baharning illiqina hawasi qarshi aldi. ming yilning piraqi we didarlishish tuyghuliri ichide ejdadlirimiz bizni köz yashlirini tökken halda kütüwalghandekla hésqa kélip qaldim.

ayrodurumdin méhmanxanigha kétiwétip, pütkül sayahitim boyiche tashkentte, semerqentte, buxarada tunji bolup közümge chéliqqini, özbékistanning yéshilliqqa pürkengen bir dölet ikenliki boldi. aylanghan jaylirimizda asasen dégüdek égiz derexlerning boyidin halqighan birer bina körmidim désem unchiwala mubalighe qilghan bolmasliqim mumkin. tashkentning, semerqentning tarixiy rayonliri üsti ochuq muzéylarghila oxshaydu. insanni biaram qilidighan, könglini buzidighan, közge set körünidighan héchbir qurulush yoq. insan buni körüp, türkiyede némilerni qoldin bérip qoyghanliqini téximu yaxshi chüshinidu. anda – sanda közge chéliqip qalidighan bir – birige oxshash qilip sélinghan, soghuq, rohsiz halettiki sowét dewridin qalghan binalar ademni biaram qilsimu, döletning eneniwi sheklini buzuwatqan bu körünüsh, yéngi qurulushlar bilen orun almashturmaqta. yéngi binalarmu tarixiy enenige pütünley mas halette sélinghan bolup, adem bir qarashtila bu binalarning yéngi yaki tarixiy ikenlikini perq étishi qiyin.

ilim we medeniyet

özbékistanning insanni hemmidin bek tesirlendüridighini medrisiliridur. bu zéminlarda 15 – esirde maaripqa, ilimgha, kültür we medeniyetke qanchilik ehmiyet bérilgenlikini, qandaq zor basquchlarning bésip ötülgenlikini körgenséri, alghan ilimlirini, ilmiy ilgirileshlerni peqet gherbtin ibaret depla qaraydighan bizge oxshashlarning közliri heyranliqtin yoghan échilidu. tashkenttiki 16 – esirdin qalghan kukeldash medrisisini körginimizde, piroféssor doktor mehmet emin göktash, «16 – esirde gherbte bunchilik körkem, toluq esliheleshken we keng dairilik bir maarip binasi yoq» deydu.

semerqenttiki séhriy küchke ige régistan meydanini körgende, ademning uda bir qanche kün u yerde qélip, bu pewquladde güzelliktin huzurlanghusi kélidu. 2001 – yili b d t pen, maarip we medeniyet teshkilati teripidin dunya qoghdilidighan kültür mirasliri tizimlikige kirgüzülgen régistan meydani eslide külliyye, ulughbeg, shirdor we tilkari medrisiliridin teshkil tapidu. ulughbeg medrisesi 1420 – yili, timor impériyesining (ghazi rehbirimizning tebiri boyiche timuriylerning) 4 – sultani, astronom ulughbeg teripidin saldurulghan bolup, ulughbeg özimu matématika we astronomiye derslirini ötken bu medrise, öz dewrining eng muhim uniwérsitétlirining biri dep qarilidu. her üch medrisining chongluqi, binakarliqi shu yillarda maarip we ilimgha bérilgen ehmiyetni küchlük namayan qilip béridu.

özbékistandiki yüzlerche medrisidin peqet tashkenttiki kukeldash we buxaradiki bir ereb medrisesi hazirmu oqu – oqutushni dawamlashturmaqta. bu ehwal ademni epsuslandursimu, türkiyediki medrisilerning héchbirining bu oqu – oqutushni dawamlashturalmasliqi ademni téximu éghir xursiniduridu. halbuki, oksford, xarwardqa oxshash tarixiy uniwérsitétlar, tarixiy binalirida telim – terbiyesini dawamlashturmaqta. izchilliq, enene, tarix, yiltizi chongqur medeniyet éngini yoqitip qoymasliq üchün özbékistandimu, türkiyedimu medrise binalirining gherbtikige oxshashla uniwérsitétlar bilen téximu köp munasiwetlendürülüshi, héchbolmighandimu bir qismining qaytidin maarip sépige qoshulushi texirsiz éhtiyajdur.

ottura asiyagha bunchilik köp yadikarliq we ilmiy hasilatlarni qaldurghan, öz dewrining aldinqi qatardiki matématikichisi we astronomi ulughbegning hayatining qandaq qayghuluq axirlashqanliqi we bashqa mesililer heqqidiki qarashlirimizni kéyinki pirogrammimizda siler bilen ortaqlishimiz.