siyaset ümid bérelmeydighan halgha kelgende

töwende yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbul teripidin teyyarlanghan «siyaset ümid bérelmeydighan halgha kelgende» témiliq analizini diqqitilargha sunimiz.

***** ** ** ** **** ***

gherb döletliride siyasetke bolghan qiziqish barghanche töwenlimekte. eneniwi siyasiy partiyeler, merkiziy ongchi we solchi partiyeler barghanche öz menisini yoqitip qoymaqta. irqiy ayrimchi partiyeler bolsa yuqiri örlimekte. yéngi we tarixiy yilitizi bolmighan qurulmilar nahayiti tézla saylighuchilarning qollishigha érishmekte. 2017 – yilliq saylamlarda makron birer partisi yoq turughluq «yürüsh herikiti» bilen firansiyening pirézidéntliqigha saylanghan idi. démekki, firansiyelik saylighuchilarning yürishi shu yerde toxtap qalghini yoq, sériq jilitkilikler bilen dawamlashmaqta.

bu maqalimizda faransiyeni boylighan halda gherb döletliride siyasetke bolghan qiziqishning barghanche töwenlep kétip barghanliqini we buning keltürüp chiqirish éhtimali bolghan kirizisler, xewpler we tehditler üstide toxtilimiz.

gherbte siyaset ümit bérelmeydighan halgha kélip qalmaqtimu? 

yawropada saylamgha qatnishish nisbiti saylighuchilarning siyasetke qiziqishining künsiri töwenlep kétiwatqanliqini éniq bir shekilde otturigha qoymaqta. yawropa parlaménti saylamlirida qatnishish nisbiti 1979 yildin buyan eslidiki %65 lerdin otturiche hésab bilen %40 ge chüshüp qalghan ehwalda turmaqta. firansiyening otturiche nisbiti téximu bek töwen ehwalda kétip barmaqta. firansiyede 2017 – yili ötküzülgen pirézidéntliq saylimida xelqning qatnishish nisbiti %65 boldi. bu nisbet 1969 yilidin buyanqi firansiye pirézidéntliqi saylamlirida körülgen eng töwen nisbet idi. birinchi basquchluq saylamda yürüsh herikitining rehbiri makron aran %23 awazgha érishti. radikal ongchi xelq fironti rehbiri marine lé pin bolsa, %21 awazgha ériship, makrongha sélishturghanda %2 arqida qaldi. saylam netijisi ikkinchi basquchta belgilinishke mejbur boldi. bu saylamda makron saylamgha qatnashquchilarning %66 ning awazigha ériship pirézidéntliqqa saylandi. radikal ongchi lé pin bolsa, %34 awazgha érishti.

türkiyediki 2018 – yili ötküzülgen pirézidéntliq saylimida xelqning qatnishish nisbiti %87 tin ashqan idi. türkiyede xelqning saylamgha qatnishish nisbitining yuqiri bolushigha qarita «xelqning siyasy partiyelerdin ümitlik ikenlikining namayendisi» dep qarashqimu bolidu.

siyasetke qiziqishning töwenlishidiki seweb

gherbte saylamgha qatnishish nisbitining künsiri töwenlep kétishini bezi siyasetshunashlar «bayashatliqning éshishi bilen munasiwetlik» dep izahlimaqta. bu izhatni melum nuqtidin toghra déyishke bolidu. bayashatliqning heddidin ziyade éship kétishi siyayettin kütidighan arzularni töwenlitidighan bolghachqa saylamgha qatnishish nisbitinimu töwenlitishi mumkin. biraq omumen gherb döletliridiki, xususen firansiyediki ehwallarni bayashatliqning éship kétishi bilen izahlighili bolmaydu. gherb dunyasi yersharilishish herikitidin yéterlik menpeet alalmighanliqi üchün yer sharilishishqa qarshi turüshqa yüzlinidighanliqi we iqtisadning chékinidighanliqi bildürülmekte. irqiy ayrimchi partiyelerning awaz élish nisbitining künsiri yuqiri örlishi we kochilarda namayishlarning köpiyishi qatarliq bu ehwallarni bayashatliq bilen izahlighili bolmaydu elwette.

yene bir tereptin, siyasetke qatnishish yollirining köp xillishishi sewebidinmu saylamgha bolghan qiziqishning töwenligenlikini tilgha élishqa bolidu. ammiwiy we kespiy teshkilatlar sanining shundaqla rolining éshishi, saylighuchilarning yéngi uchur téxnikisi we ijtimaiy taratqu arqiliq saylamlarni kütüp olturmastin, démekchi bolghanlirini intayin téz bir shekilde tarqitalishi türütke bolmaqta.  biraq bu ehwallar siyasiy hakimiyetlerning hélihemmu saylam arqiliq belgilinishidin ibaret heqiqetni özgertelmigenlikidin saylamgha qatnishish nisbitining töwen bolushidin kélip chiqidighan xewplernimu yoq qilalmaywatmaqta.  

köp sanliq ammining tallashlirining aldinqi orungha chiqirilmasliqi, chékiniwatqan ishqtisadqa qarita hel qilish charisi izdinishlirining ümit bérelmesliki, ewj éliwatqan irqiy ayrimchiliq sewebidin köp xilliqqa ige turmush sahelirining künsiri tariyip kétishi we siyasetchilerge qaritilghan chiriklik eyibleshlirining ewj élishi qatarliqlarni siyasetke bolghan qiziqishning töwenlishining sewebliri qatarida sanashqa bolidu. 

pirinsipsizlashqan siyaset؛ ölüm jazasi heptiside muqeddesleshtürülgen sisi

ichki we tashqi siyasette pirinsipsiz, qaide – qanunsiz we muqim mewqesiz élan qilinghan bayanatlar shübhisizki, siyasetke bolghan ümitni yoqutiwatqan amillar qatarida hésablinidu. tashqi siyaset nuqtisidin yawropa ittipaqi we eza döletler köp hallarda bashqa döletlerdiki démokratiyening yétersizlikliri we kishilik hoquq depsendichiliklirini tilgha almaqta. wehalenki yawropa ittipaqi döletlirining rehberliri 9 neper yash puqragha téxi hayatining baharighimu qedem qoymighan mezgilde ölüm jazasi ijra qilinghan heptide, misirda herbiy özgirish bilen textke chiqqan général sisining sahabxanliqidiki yawropa ittipaqi we ereb birliki yuqiri derijilik rehberler yighnigha qatnishishtin chékinip baqmidi. bu rehberler sisini tenqid qilip birer éghizmu söz qilmidi. bundaq ehwalda yawropa ittipaqi we eza döletlerning tashqi siyasitidiki zadi qaysi tenqidige ishengili bolidighanliqini tilgha élish mumkinmu? tashqi siyaset nuqtisidin bu xil siyasetler saylighuchilargha zadi qaysi xil pirinsipalliq, ümit we muqim mewqe bexsh ételisun? 

firansiyege qaraydighan bolsaq, bir terepte chet elliklerge öchmenlik qilish, islamgha düshmenlik qilish, yehudilargha qarshi türüsh éqimliri sewebidin erkinlik saheliri barghanche tariyip kétip barghanliqini, yene bir tereptin eng eqelliy pikriy erkinlikiningmu yehudiylargha qarshi turush qarishining ichige kirigüzülishi we hetta siyonistlarni tenqid qilghanlarni jazalash qanuni chiqirish tishchanliqlirimu xelqning erkinlik sahesini barghanche taraytmaqta.

firansiyediki yerlik merkiziy ongchi we solchi partiyelerning öz menisini yoqutup qoyushi bilen makron hakimiyet béshigha kelgen idi. siriq jilitkiliklerning herikitimu oxshash enenini dawamlashturmaqta. hazirgha qeder 10 din artuq adem ölüsh we minglighan yaridar bolush weqesi yüz berdi. dawamliq nazaretke élinishlar bilen dawamlishiwatqan siriq jilitkiler meslisi elwette bu maqlimizning témisi emes. bu heriketning axirida siyasiy paaliyetke aylinidighan yaki aylanmaydighaliqimu hem shundaq. biraq siyasetning sanduqta belgilinishi töwenlep, kocha paaliyetlirige bolghan qiziqishning barghanche yuqiri örlishi eneniwiy siyasiy partiyelerning intayin éghir mene yuqutush we ishench kirizisige mubtila bolghanliqini körsitip béridu.

xususen firansiye, omumen yawropa siyasiti bu nuqtidin chong bir éniqsizliq we ishenchsizlik muhitigha düch kelgen weziyette turmaqta.  siyasetke bolghan ishench nisbiti barghanche töwenlimekte. bu ishenchsiz muhit yawropaning kelgüsi we yawropa bilen birlikte dunyaningmu kelgüsi nuqtisidin éghir bir tehdit hésablinidu. yawropa siyasitining kirizisi depmu baha bérishke bolidighan bu ehwal yawropani jiddiy bir éniqsizliqqa we aldini körelmeslikke mubtila qilmaqta.

irqiy ayrimchi partiyelerning künsiri ishiwatqan qollash nisbiti we sanduq sirtidiki izdinishliri démokratiyening kelgüsige nisbetenmu chong tehdit shekillendürmekte. xuddi firansiyede bolghangha oxshash radikal ongchi partiyeler ikkinchi basquchluq saylamgha qalalaydighan partiyelerge aylanmaqta.  biraq merkeziy ongchi we solchi partiyeler barghanche hurgha aylanmaqta. irqi ayrimchi partiyelerni tosup qalaydighan küchi barghanche azaymaqta.

firansiye mesulliri eger siyasetning xelqqe nisbeten yéngi bir mene we ümid yaritalishini xalaydighan bolsa, impériyalist enenilerning bir parchisi süpitide dawamliq bashqa döletlerni tenqid qilip yürüsh we bashqa dölet meslilirige merkezliishishtin baldurraq uzaqliship, öz xelqining sadalirigha qulaq sélishi lazim. firansiye xelqi qanunluq körgen siyaset wastiliri asasidiki ümidlirinimu yoqitip qoyghan teqdirde, qorqimenki, firansiyeni özlirige tolimu tonush bolghan, daim uning bilen iptixarlinidighan we nurghun kishining jénigha zamin bolalaydighan hetta nöwettiki qurulmilirini yer bilen yeksan qilalaydighan yéngi bir "aqartish herikiti" bashlinip qilishi mumkin.