eger yawropa ittipaqi tarqilip ketse (awazliq)

dunya közniki (51)

«eger yawropa ittipaqi tarqilip ketse»

(piroféssor doktor qudret bulbul)

türkiye awazi radiyosi: «dunyagha nezer» yeni, «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning «eger yawropa ittipaqi tarqilip ketse» témiliq analizinidiqqitinglargha sunimiz:

yiqinqi yillardin buyan engliyening ittipaqtin ayrilish qarari, italiye we bezi yawropa ittipaqi döletliridiki naraziliqlar, ewj éliwatqan irqiwazliqlar we nepret shoarliri, axirida sériq chilitkilikler namayishi dégenge oxshash amillar sewebidin yawropa ittipaqining kelgüsi munazire telep qilidighan bolup qaldi. bu maqalida yawropa ittipaqining ige qilghanliri we kelgüsi heqqide toxtilimiz.

yawropa ittipaqi dégen néme?

yawropa ittipaqi eslide yawropa döletlirining bashqa jaylardiki émpiriyalist urunushniliri axirilashqandin kéyin, özara urushni tosup qilish meqsitide qurulghan bir ittipaqtur. yawropa ittipaqining qurghuchiliri özara urush chiqmisila yer shari xaraktérliq ékspalatatsiyelerdin anche biaram bolup yürmeydu. biraq bashtin kechürgen 2 qétimliq dunya urushi we bu urushlarning ularning özlirige shundaqla pütün isnaniyetke keltürgen iqtisadiy ziyanliri, ularni 3 – dunya urushigha düch kélip qalmasliq üchün ittipaqlishishqa yüzlendürdi.

yawropa ittipaqi ige qilghan tinchliq we köp xillishish

yawropa ittipaqi qolgha keltürgen iqtisadiy utuq, berpa qilinghan hemkarliq we muqimliqning shundaqla otturigha qoyulghan ortaq qimmet qarashlarning netijisidur. iqtisadiy utuq mushundaq muhit yaritilghanliqtin peyda bolghan.

israiliyelik tarix piroféssori hébriw uniwérsitéti oqutquchisi yuwal nuah hararining aldinqi hepte hörriyet gézitige chiqqan söhbitide éytqinigha oxshash, yawropa ittipaqining asasliq utuqi yawropa qitesige tinchliqni élip kelgenliki boldi.  yawropa ittipaqi tarqilip ketse, urush yawropagha yüzlinishi mumkin. hararining töwendiki sözliride yawropa ittipaqi layihesining yawropagha tinchliq, köp xillishish we mötidilliq nuqtisidin qolgha keltürgen utuqlirining menbesini namayan qilip béridu.

u mundaq deydu: 

«ottura esir yawropasida keng qorsaqliqtin esermu yoq idi. 1600 – yillirida parizhda hemmeylen katolik idi. her qandaq bir pirotéstant sheherge kirip qalsa, uni öltüretti. londonda bolsa, hemmeylen pirotéstant idi. her qandaq bir katolik sheherge kirip qalsa öltürületti. u chaghlarda yawropada yehudiylar qoghlap chiqirilatti. héch kishi musulmanlarni xalimaytti. wahalenki del shu dewrde istanbulda perqliq mezheplerge ige musulmanlar, katoliklar, ermniyler, ortodokislar, siganlar we bulgharlar birlikte xoshal xoram yashaytti»

yawropa ittipaqining qimmet qarashliri

yawropa ittipaqining qimmet qarashliri déyilgende omumen eqilge kélidighini démokratiye, kishilik hoquq, qanunning üstünlüki, barawerlik, erkinlik, köp xillishish, mötidilliq, hemkarliq yardemlishish, ayrimchiliq we nepret shoarlirini ret qilish... qatarliq qimmet qarashlar retke tizilidu. shübhisizki, oxshash bolmighan medeniyetlerning hemmiside bu qimmet qarashlarni oxshash bolmighan shekilde uchratqili bolidu. shunga bu qimmet qarashlarni yawropa otturigha chiqarghan dep qarash xata. hararining yuqiriqi sözliridinmu körüwélishqa boliduki, islam dunyasida kishilik hoquq, köp xillishish, mötidilliq dégenge oxshash qimmet qarashlar uzun esirler boyiche ijra qilinip kelgen bolsa, yawropaning bu qimmet qarashlargha ige bolushining tarixi téxi bekla yéngi.  bashqa medeniyetler teripidin buningdin ilgiri özleshtürülgen we köpinche hallarda peqetla yawropagha xas bolmisimu, yuqrida déyilgen qimmet qarashlargha yawropa ittipaqining öz qimmet qarashliri süpitide ige chiqishi eslide ijabiy bir ilgirileshtür. öz özige bolghan isenchining ipadisidur. bu qimmet qarashlargha ige bolush bilen teng, yawropa ittipaqining öz ichide tinchliqni ishqa ashurghanliqini we rayon xaraktéliq tinchliqta mueyyen derijide hesse qoshqanliqini tilgha alalaymiz. yawropa ittipaqi döletliri we yawropa itipaqi qimmet qarashliri bu döletler otturisidiki halaketlik riqabetni we ékispalatatsiyeni körünerlik derijide tormuzlap qaldi. 20 – esirning bashlirida her 25 yilda bir qétim özara urush qilighan yawropa ittipaqi döletliri otturisida texminen 80 yildin buyan tinchliq dawamlishiwatqan bolsa, buning asasliq sewebi eshu ehwallardur. 

yawropa itttipaqining bügünki qimmet qarashlirichu?

 «tünügünning aptipi bilen bügünki kéyimni qurutquli bolmaydu, bügünki künde yawropa ittipaqi qimmet qarashlar merkizi emes» dégen bir étiraz qoluqimgha kéliwatqandek qiliwatidu. shuningdek «yawropaning özi eger özige eza bolush üchün belgilengen shertlerni orundaymen dése, hergiz eza bolalmaydu» dégenlernimu anglawatqandek qiliwatimen. barghanche ewj éliwatqan irqiwazliq shoarliri, yawropa itipaqi döletlirining panahlanghuchilarni insan ornida körmeslik pozitsiyeliri tüpeylidin kishilik hoquq imtéhan numurlirining tolimu töwen bolushigha, köpxilliq we hemkarliqning ornini barghanche fashéstizm pozitsiyesilirining qaplap kétishige seweb bolmaqta. bu ehwal yawropa ittipaqining qimmet qarashlirigha we kelgüsige ochuq ashkara tehdit shekillendürmekte.  

eger yawropa ittipaqi tarqilip ketsichu?

iqtisadiy endishiler, fashést partiyelerning éshiwatqan tesiri, emdilikte qimmet qarash alahidiliki bolghan bayliqliriningmu barghanche yoqulushi dégendek sewebler tüpeylidin yawropa ittipaqining tarqilip kétish éhtimali jiddiy talash - tartish yaratmaqta. bu ehwallar we bezi mesiililerdiki pirinsipsiz, ikki yüzlük siyasetler sewebidin beziler, yawropa ittipaqining barghanche ünimini yoqutup qoyuwatqanliqini shunga tarqilip kétish éhtimaliningmu chong bir mesile yaratmaydighanliqini bildürmekte. biraq men yawropaning tarqilip kétishining özige, rayonigha we insaniyetke nisbeten téximu köp ziyan keltürüp chiqiridighanliqidin endishe qilmaqtimen.  

aldi bilen shuni untumasliq kérekki, gherb émpirayalizmining eng zalim dewrliri del yawrropa ittipaqi qurulushtin ilgiriki mezgillerge toghra kélidu. shunga yawropa ittipaqi qimmet qarashliridin we bir – birini tengpunglashturush alahidilikliridin ayrilip qalghan yawropa döletlirining téximu mölcherligüsiz halgha kélip qilishi turghanla gep.

qéni emise bezi soallar bilen endishilirimni tepisliy chüshendüreyli.

1 – yawropa ittipaqi bolmaydighan bolsa, yawropa döletlirini öz ichide yer shari xaraktérliq émpiriyalizim urunushliridin tosup qalalaydighan néme qalidu? yéqin ötmüshte tutushqan halaketlik wehshiyane riqlabetlirini zadi néme cheklep qalidu?  

bu endishilerge qarita yawropa ittipaqining yaki yawropa döletlirining emdilikte yer shariy xaraktérliq bir aktiyor emes, amérika we rusiye otturisida siqiship qalghan, xitayning iqtisadiy ilgirileshlirige qarshi siyaset yaritalmighan ünümsiz bir aktiyor ikenlikini ilgiri sürishi mumkin. shundaq dep qarighan teqdirdimu, yawropa ittipaqi ramkisi bolmighan ehwalda yawropa döletliri téximu bek yer shari xaraktérliq aktiyorlargha qoshulushqa bashlaydu. bu ehwal yawropa ichide we rayonida toqunush xewpini ashurmasmu?

2 – yawropa ittipaqi bolmighan bir ehwalda beligilik pirinsiplar we qimmet qarashlar cheklik halgha chüshüp qalghan bir riqabet muhiti peyda bolidu, bu riqabet yawropada zadi némige xizmet qilidu?

3 – hazirqi chaghda yawropada yawropa ittipaqi qimmet qarashliri barghanche érip tügimekte. irqwazliq, yéngi tatsizm, yéngi fashést heriketler tiz ewj almaqta. yawropada bu éqimlargha teslim bolmighan dölet erbablirining sani intayin az. mérkél axiriqi mötidil dölet erbabi bolup qalidighandek qilidu. yawropa ittipaqining tarqilip kétishi birinchi bolup yawropada turushluq köchmenler we musulmanlargha andin yawropaning özige nisbeten téximu bek békinmilik we irqiy ayrimchilqlarni keltürüp chiqarmasmu?

4 – yaropa ittipaqining buzulishi, démokratiye, kishilik hoquq, hemkarliq köp xillishish we ochuq jemiyet qatarliq qimmet qarashlarni ajizlashturidu. dunyada téximu békik, téximu milletchi, diktaturchi we belki téximu hakimmutleq pezitsiyeler aldinqi pilangha chiqidu.  bu ehwal kishilik turmushni téximu selibiy tesirge uchratmasmu? 

5 – yawropa ittipaqi ramkisi eslide engliye, firansiye, ispaniye we italiyege oxshash ichide ayrilishni telep qilidighan rayonliri bolghan döletler nuqtisidin jiddiychilikni peseytish rolini oynimaqta idi. bü ramka bolmighan ehwalda bu döletlerdiki tuqunush xewpi téximu yuqiri örlimesmu?

derweqe körüwatqinimizdek yawropa ittipaqining tarqilip kétishi, tarqilip ketmigen teqdirdimu, ewj éliwatqan irqiwazliq, bashqilarni chetke qéqish xaraktérliq shoarlar we nepret tilining hemmidin bek yawropaning kelgüsige tehdit boluwatqanliqi éniq.  yawropaliq köp xillishishni, erkinlikni we démokratiyeni qollighuchi erbablardin yene bir qétim sorap baqayli!

ejiba özünglargha yüzlengen xewpni körüwatalamsiler?    

   hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!