«bir belbagh we bir yol layihesi»tuzaqmu yaki mukapatmu?
doktor erkin ekremning témigha munasiwetlik analizi
amérika bilen xitay otturisidiki soda urushi dawamlishiwatqan bir peytte, awstraliye hökümitining xitayning awstraliye shirketlirige siber hujumi qozghishi toghrisida bayanat bérishige qarita, amérika pirézidénti donald trampning iqtisad meslihetchiliri kéngishining ezasi kéwin hassét, xitayning bu qilmishi tüpeyli xitayning dunya soda teshkilatidin chiqiriwétilishi lazimliqini éytti. netijide uning sözi xelqarada zor ghulghula peyda qildi.
tinch okyandiki papua yéngi giwinéyeside chaqirilghan asiya tinch okyan hemkarliqi aliy rehberler yighini axirlashqandin kéyin, amérika bilen xitay otturisidiki ixtilap sewebidin lidérlar ortaq xitabname üstide pikir birliki hasil qilalmidi.
papua yéngi giwinéye bash ministiri pétér onéyl, asiya tinch okyan hemkarliqi aliy rehberler yighinidin kéyin bayanat bérip, bezi ixtilaplar tüpeyli ortaq xitabname élan qilinalmighanliqini eskertip, pütkül dunyaning amérika bilen xitay otturisidiki soda urushi sewebidin endishe ichide turuwatqanliqini éytti. tinch okyan döletliri arisida 29 yildin buyan tunji qétim ortaq xitabname élan qilinalmighanliqi bildürüldi.
a p agéntliqining bildürüshiche, amérika xitayning izchil soda qaidilirige xilapliq qilip kélishining ortaq xitabnamide tekitlinishini telep qilghan bolsa, xitay amérikaning bu ishining biterep bolmighanliqini déyishi sewebidin ortaq xitabname élan qilinalmighan.
aliy rehberler yighinida söz qilghan amérika muawin pirézidénti mayk péns, xitayning asasiy qurulush layiheliri üchün «bir belbagh we bir yol layihesi»dairiside pul-muamile qaide-pirinpslirigha zit halda tinch okyan döletlirige qerz pul bergenlikini eskertip mundaq dégenidi: «xitay qerz bergen asasiy qurulush layihelirini tamamlash tes we uning üstige bu layiheler süpetsiz. bu layiheler döletlerni qerz patqiqigha patturup qoymaqta, shunga xitaygha qerz bolup qélip özünglarning musteqilliqini we igilik hoquqini xeterge ittirmenglar, dölitinglarni qoghdanglar.» buninggha qarita xitay dölet reisi shi jinping: «bir belbagh we bir yol layihemiz héchkimni qiyin ehwalgha chüshürüp qoymaydu, héchkimni chetke qaqmaydu, beziler biljirlighandek bu layihemiz tuzaq emes»dep jawab qayturdi.
donald trampning iqtisadi meslihetchisining bu sözi bilen asiya tinch okyan hemkarliqi ali rehberler yighinida ortaq xitabname élan qilinamasliqi amérika-xitay otturisida soda urushining keskin boliwatqanliqining ipadisi hésablinamdu? xitay bilen amérika otturisidiki soda urushi téximu keskinlishemdu yaki axirlishishi mumkinmu? muawin pirézidént mayk péns dégendek xitayning «yipek yoli layihesi»tuzaqmu yaki xitay dégendek dunyaning tereqqiyati üchün paydiliqmu?
