adaletni asas qilmighan tinchliq heqqiy menidiki tinchliqmu?

tolimu qimmetlik hésablinidighan tinchliq adaletke tayanghandila öz qimmitini tapidu, bashqa nersiler bolsa heqqiy menidiki tinchliqqa xizmet qilalmaydu.

2012-yili süriyediki ichki urushni közitish jeryanida nepes siqilish késili qozghilip qélip wapat bolghan «pulitzer»mukapatigha érishken zhurnalist merhum antoni shadid,  ottura sherq yaki musulman dunyasining qandaqla yérige barsa qulaqqa anglinip turidighan geplerning démokratiye, insan heqliri, heq-telep heqliri yaki erkinlik emes adalet ikenlikini dégenidi. u bu gepni mundaqla dep qoyghan emes idi. u musulman dunyasidila emes dunya miqiyasida chongqur yitliz tartqan bir mesilini küntertipke élip kelgenidi. u adalet bolmay turup tinchliq, nizam we bixeterlik ishqa ashmaydighanliqini eskertkenidi.

pelestin mesilisi üstide azraq toxtilayli. modérn tarixta eng uzun dawamlashqan ishghaliyetke pelestin shahit boldi. pelestin xelqi yazghan dastanning qimmiti tolimu bibaha, chünki dunyaning bashqa yéride pelestindikige oxshash siyasiy toqunush bolup baqmidi. 1948-yildin buyan pelestin mesilisini hel qilish üchün nurghun tirishchanliq körsitildi, hetta pelestin mesilisi tüpeyli milletler urush qilishnimu qarar qilishti, epsus bu zor tirishchanliqlar ünüm peyda qilalmidi. néme üchün? israiliye teshwiqatchiliri ilgiri sürgendek pelestinlikler we ereblerning tinchliqni söymesliki yaki israiliyening tinchliq hasil qilidighan ittipaqdash tapalmasliqi emes, belki hazirghiche küntertipke kelgen tinchliq charilirining héchqaysisi pelestinliklerge adalet élip kélidighan amillardin mehrum bolushi idi. pelestin zéminlirini parchilash we pelestinliklerni israiliyening bixeterliki üchün asasliq heq-hoquqliridin mehrum qaldurush adaletni asas qilmighanliqi üchün sijilliqqa ige tinchliq berpa qilalmidi. sijilliqqa ige tinchliq peqet we peqet pelestinliklerning heq-hoquqliri étirap qilinghan, ulargha adil we barawer muamile qilinghan ehwaldila ishqa éshishi mumkin. héchqandaq bir bixeterlik endishisi yaki siyasiy muqerrerlik bu heqiqetni özgertelmeydu.

hemmeylen üchün adalet dégen pirinsipqa tayanghan teqdirde siyasiy chare tapqili bolidighan yene bir hadise bolsa süriye urushidur. süriye hakimiyiti ittipaqdashlirining qollishi arqisida urushta ghelibe qilghanliqini ilgiri sürüshi mumkin, lékin bu ehwal qandaqtur bu netijini adil yaki heqliq sewiyege élip barmaydu. esed hakimiyitining xijil bolmastin süriye öktichilirini süriye zémini we muzakire üstilidin chiqiriwétishqa urunushi hergizmu süriyege tinchliq yaki muqimliq élip kelmeydu. sijilliqqa ige tinchliq peqet we peqet süriyelikler adil we barawer muamilige uchrighan waqitta andin ishqa ashidu.

bu pirinsip dunyaning bay we namrat döletliri otturisida barghanche chongqurlishiwatqan hang üchünmu oxshash. hazirqi iqtisadi tüzümning bay döletlerni téximu bay namrat döletlerni téximu namrat qiliwétishtek pirinsipi dunyani hergizmu xatirjem makangha aylanduralmaydu.

islam idiye eneniside adalet «hemme nersini özige mas orungha orunlashturush»dégen menini bildüridu. hemme nersini özige mas orungha orunlashturush, heqqini bérish, salahiyet, irq yaki dinining qandaq bolushidin qetiynezer hemme ademning heq-hoquqining étirap qilinip bérilishini körsitidu. bu alemshumal pirinsip jemiyetni mustehkem we uyultashtek qilidu we  ijtimaiy-siyasiy pirinsip  bolushtek alahidiliki bilenmu ijimaiy nizam we muqimliqni qoghdaydu.

bundaq ehwalda tinchliq noqul urushning yoqliqini körsetmeydu, chünki toqunushning waqitliq toxtitilishi tinchliq berpa qilish üchün yéterlik emes, tinchliqni sijilliqqa ige qilidighan bashqa amillarmu bolushi kérek. bezi akadémiklar otturigha qoyghan «aktip tinchliq»dégen uqumning exlaqiy we siyasiy alahidiliki türtkiside tinchliq sijilliqqa ige bolup hemme adem üchün bixeterlik, muqimliq we parawanliq yaritidu. bu ehwal adalet pirinsipining muhimliqini xiyalimizgha keltüridu yeni hemme nersini özige muwapiq orungha orunlashturushning ne qeder muhimliqini eslitidu.

bu mesile bu yil «parchilanghan dunyada tinchliq we xewpsizlik üstide qaytidin oylinish»témisi boyiche 3-4-öktebir künliride istanbulda ikkinchi nöwetliki chaqirilghan «t r t dunya munbiri»de munazire qilinghan témilardin biri idi. dunya rehberlirini we nopuzluq mutexesislerni bir yerge jem qilghan munber, weziyiti barghanche qalaymiqanliship kétiwatqan dunyada tinchliq, nizam, bixeterlik we adalet témiliri boyiche dunyagha küchlük signallarni berdi.

munberning yépilish murasimida söz qilghan jumhur reis erdoghan adaletni asas qilighan tinch dunya tertipining berpa bolidighanliqigha ishinidighanliqini alahide eskertip ötti. jumhur reis erdoghan b d t ning hazirqi qurulmisi, türkiyening yawropa ittipaqigha ezaliq mesilisi we süriye urushidin pelestin toqunushighiche bolghan mesililer, shundaqla türkiyening küchlük we baylar üchünla emes dunyadiki barliq milletler üchün tinchliq we adaletni teshebbus qilidighan dunyawi tinchliq diplomatiyesi üstide toxtilip ötti.

döletler we milletler otturisidiki öz-ara béqindiliq munasiwiti barghanche küchiyiwatqan künimiz dunyasida, hemme adem bixeterlikke ériship bolmighuche hichkimmu bixeter emes. bayliq adil teqsim qilinmighuche birmu millet heqqiy menide parawanliq we xatirjemlikning temini tétiyalmaydu. adalettin mehrum bir dunya héchkim üchün xatirjem makangha aylinalmaydu, belki téximu köp toqunush we azap élip kélidu.

tolimu qimmetlik hésablinidighan tinchliq adaletke tayanghandila öz qimmitini tapidu, bashqa nersiler bolsa heqqiy menidiki tinchliqqa xizmet qilalmaydu. künimiz dunyasidiki toqunushlarning tarixi bu addiy heqiqetning achchiq ispatidur.