yer yüzining charisizliri (awazliq)

dunya közniki (25)

«yer yüzining charisizliri»

(piroféssor doktor qudret bulbul)

türkiye awazi radiyosi: «dunyagha nezer» yeni «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning «yer yüzining charisizliri» témiliq analizinidiqqitinglargha sunimiz:

bügün 20 – iyun küni «xelqara panahlanghuchilar küni» dep qobul qilinidu. yeni insan bolush süpitimiz bilen bu dunyani ortaqlashqan biraq omumen qilip éytqanda mesillerni biz körmeske sélip kéliwatqan, körsekmu peqet mundaqla söz qilip ötüp kétidighan, yer yüzining charisizlirigha, yeni panahlanghuchilirigha atalghan bir kün.

hazirqi chaghda dunyada 65 – yaki 70 milyon panahlanghuchining barliqi ilgiri sürülmekte. bu nopusqa qarighanda panahlaghuchilar dunya boyiche nopusi eng köp 20 – chong döletni shekillendüreleydu. uning üstige yurt – makanliridin qoghlap chiqirilghanlar sanining 400 milyondin köp ikenlimu tilgha élinmaqta. démek sanining neqeder köpliki éniq. bu sanning özila wijdan igisi bolghan her qandaq ademge nisbeten insanlarning wijdansizliqini ashkarilaydighan eng éghir, eng achchiq elemdur. buningdin bashqa yene, bu sanliq melumatlarning soghuq heqiqetliri eslide yüz bergen azablarni, köz yashliri, ölüm, zulum, sürgün qatarliqlarni perdilep qoyushqila yarimaqta. her bir panahlanghuchi buwaq, ösmür, ayal, yash we moysipitlarning ayrim bir pachie ikenliki, onlighan milyon dep tilgha éliniwatqan bu sanlar arisida köpinche hallarda nezerdin saqit qilinmaqta.  wehalenki her bir köchüsh, her bir ayrilish, belki minglighan yillardin buyan eshu yurtlirida yashighanlargha nisbeten halaket we weyranchiliq hésablinishi shundaqla buninggha qarshi peryadlirining sadasiz ipadisi bolushi mumkin.

kimmu bikardin békar pütün ejdadliri, ata – anisi we özi yashawatqan zéminni tashlap hemde shunche yüzligen yilliq ötmüshlirini bir chetke qayrip qoyup, yürtliridin chiqip ketsun? isenchisiz, éniqsiz qarangghu ötmüshke qarap qadaqmu yelken achsun?

chünki her bir köchüsh özi yashighan jughrapiyediki ötmüishge dair hemme nersini we kelgüsige dair pütün ümitlerni yoqutup turup, bérilidighan eng axiriqi qarardur.

derweqe, hazir eng köp panahlanghuchi chiqiwatqan döletler süriye, afghanistan, jenubiy sudan we somali bolup retke tiziliwatidu. eng epsuslinarliq teripi, téxi 2010 – yilida eng köp panahlanghuchigha sahibxanliq qiliwatqan suriyening emdilikte eng köp panahlanghuchi chiqidighan döletke aylinip qalghanliqdur. öz döletliride hergizmu panahlanghuchi bolup qalmaydighanliqini oylaydighan, birdin - bir ghémi panahlanghuchilarning kélishini qandq qilip tosup qilishtinla ibaret bolup yüriwatqanlargha nisbeten neqeder ibretlik ehwal he-  bu?

démisimu körüshni xalaydighanlargha nisbeten dunya tarixi bu xil ibretlik weqelerge tolup turuptu. dunyada panahlanghuchigha aylinip baqmighan we köchüp baqmighan millet yoq déyerlik. shunisi bir heqiqetki, eng köp panahlanghuchi chiqidighan döletlerning asasliq köp qismi gherb döletlirining mudaxilisige uchrighan döletler we yershari xaraktérlik tüzülgen istratégiyelerning tuqunush sahesige aylanghan döletler bolup kelmekte. yershari xaraktérlik küchlerning tuqunushi otturisida ézilgenler bolsa, panahlanghuchilargha aylinip qalmaqta.

shunimu eskertish kérekki, panahlanghuchilar mesilisining birdin - bir sewebi, hergizmu yershari xaraktérlik istiratégiyelerning özara toqunushliri emes, belki döletning ichki bashqurush mesilisi, nachar hakimiyetler, siyasiy mesililer, iqtisadiy heqiqetler, acharchiliq, qorghaqchiliq... dégenge oxshash nurghunlighan seweblerni tilgha élishqa bolidu. yershari xaraktérlik hawa issip kétish sewebidin körülgen iqlim panahlanghuchiliqimu shuninggha oxshap kétidighan seweblerning birsidur. 

qisqisi, chong köchmenlik dolqunlirigha chare tépish üchün tirishishqa toghra kélidu. yene bezide kichikkine semimiy tirishchanliqmu yéterlik bolup qalidighan ehwallar bolidu. mesilen afriqida birer yézida su quduqi échishning chiqimi intayin töwen. quduq échilghan teqdirde shu yézining omomiy yüzlük köchüp kétishining aldini alghili bolidu. bu xil tirishchanliqlar belki mesilini pütünley hel qilip kételmisimu, héch bolmighanda néyitimizni otturigha qoyalaydu. ibrahim eleyhissalamni köydürmekchi bolghan otni öchürüsh üchün su toshighan chümilining tirshchanliqigha oxshaydu. bezide bu xil kichik semimiy tirishchanliqlar bizge nisbeten bolmighandimu, buningdin paydilanghanlargha nisbeten hayatini qotquzush bolup qilishi mumkin. qirghaqqa chiqip qiliwatqan minglighan déngiz yultuzlirini qaytidin déngizgha atqan ademning: «shundaq, hemmisini qutquzalmaydighan bolghachqa bu qilghanlirim silerge menisizdek tuyulishi mumkin, biraq men déngizgha atqan her bir déngiz yultuzi, méning mushu qilghinim bilen yéngi bir hayatqa érishidu» dep jawap berginidek ehmiyetlik bolushi mumkin. insanni peziletke ige qilidighini orunduqi/ emeli, bayliqi/ hemyini emes, bashiqlar üchün ghem yiginidur.

panahlanghuchilar üchün peqetla azabni éniqlap, teng azablinip, héch ish qilmastin yolimizni dawmlashturup, soghuq analizlar bilenla kopaye qilamduq? bu azabqa seweb bolghanlargha héch qandaq jawabkarliq artmamduq?

elwette yaq, yashawatqan döletlerde héchqandaq ümid qoymay, isanlarning ötmüshliri we kelgüsige dair ümitlirini pütünley yalmap ketken nachar hökümetlerni pütün küchimiz bilen tenqid qilishimiz. insanlarning yaki döletlerning charisizlikliri üstige xuddi qara basqandek yépiship, adimiyliqqa zit biperwaliq bilen ularning azabliri üstige yer shari xaraktérlik istratégiyelirini qurup chiqiwatqan émpiriyalist meqsetlernimu ashkarilishimiz lazim hemde yene xelqara siyasetlirini, menpeet jedwili asasida emes, pirinsip asasida yürgüziwatqan döletlernimu her daim qollishimiz we alqishlishimiz lazim. 

derweqe, süriyelik panahlanghuchilar mesiliside, dunya boyiche eng bay döletlermu jim turuwélip barghan ehwalda, türkiye, liwan we iyordaniyening özliri yalghuz yelkisige alghan yüki pütün dunyaning üstige alghinidin nechche hesse artuq boldi. türkiyening yalghuz bir shehiri, yeni kilis shehiri sahibxanliq qiliwatqan süriyelik panahlanghuchilarning sanimu nurghunlighan gherb döletliriningkidin hessilep köp. kirizis bashlanghandin buyan peqet türkiyede tughulghan panahlaghuchilar buwaqlirining saniningla 300 mingdin artuq ikenliki tilgha élinmaqta.

yene bir tereptin yer shari xaraktérlik aktiyorlar süriye mesiliside hel qilishning emes, qéyinchiliqning bir parchisi bolup kelmekte. süriyege bolghan qiziqishliri asasen öz menpeetliri we bolupmu herbiy xirajet, qoral sétish shundaqla mesilini téximu hel bolmas halgha keltürüp qoyush bilen öz ipadisini tapmaqta.

xelqara jamaetchilik ziyanning ornini töldurush üchün bu xelqaraliq aktiyorlarni japani teng tartishqa mejburlishi lazim.  meyli insanperlik, exlaq – pezilet, meyli wijdan, yersharilishish, yaki meyli idéologiyelik weyaki diniy... néme dep atishidin qetiy nezer, xilmu- xil pirinsipal pozitsiyelerning hemmisi del mushundaq qilishni teqezza qilmaqta.  

hel qilish charisi üchün bu mesilige alaqidar téximu chongqur ang peyda qilishqa toghra kélidu. buni ishqa ashurush, mesilining bir parchisi bolup kéliwatqan yer shari xaraktérlik aktiyorlarning emes, belki ammiwi teshkilatlarning yelkisige chüshidu. panahlanghuchilar uchrawatqan naheqchiliqlarning asasliq sewebliridin birsi, yer shari xaraktérlik istratégiyeler tüzüliwatqan muhitta, buninggha hel qilish charisi izdewatqan ammiwi teshkilatlarning tirishchanliqi yerlik yaki rayon xaraktérlik sewiyede qelghanliqidur. yer shari xaraktérlik tesir peyda qilish üchün yershari xaraktérlik hemkarliqlarni nishan qilishi, doklatlar we analizlar arqiliq xelqara jamaetchilikte pikir peyda qilishi intayin muhim.

eslide bu wezipe yalghuz ammiwi teshkilatlarningla emes, her birimizning wezipisi bolushi lazim. shuni untumasliqimiz kérekki, hel qilinishigha biz töhpe qoshalmighan her türlük insaniy mesliler bizni peqet pirinsipsiz, peziletsiz kishilerge aylandurupla qoymastin, belki yene hel bolmighan her bir pajie insaniyetni téximu éghir bedel töleshke mejbur bolidighan halgha chüshürüp qoyidu.  

   hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!