dunya közniki»  (02)

rohingya musulmanliri؛ arakanmu yaki peqetla qanmu?

(piroféssor doktor qudret bulbul)

 «dunyagha nezer» yeni, «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida, «rohingya muslumanliri: arakanmu yaki peqetla qanmu?» témiliq analizni anglitimiz.

türkiye awazi radiyosi: ésinglarda bolsa kérek pirogrammimizning aldinqi sanida «dunya közniki»din ustanbulgha nezer salghan iduq,  bügünki sanida bolsa, arakangha nezer salimiz.

belki téxi yéqingha qeder arakandiki rohingya musulmanlirini perzentliringiz anglimighan bolushi mumkin. 2017 – yili 25 - awghusttin kéyin birmaning zulmidin qéchip 500 mingdin artuq insanning bangladishta panahlanghanliqini we ularning pajiesining neqeder chong ikenlikini bilip yettuq. töwende silerge enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning mesilige alaqidar analizini diqqitinglargha sunimiz.

**** *** ** **** **** ***

aldi bilen arakanning qeyerge toghra kélidighanliqini chüshünüsh üchün bir az joghrapiyedin söz qilayli!

birma؛ tayland, laos, xitay, bangladish we bingal qoltuqi bilen chégralinip turidu. arakan birmaning 7 ölkisidin birsi bolup, birmaning sahilni boylap uzungha sözülghan eng istiratégiyelik rayoni hésablinidu. arakanda islam dinining tarqilishi béngal qoltuqida déngizgha gherq bolup ketken kémidin qutquzup qilinghan musulman sodigerler arqiliq bashlanghan bolup, arakan musulmanlirimu xuddi moro musulmanlirigha oxshash uzun esirlergiche öz padishahliqlirini qurup yashighan idi. gherb émpéryalistlirining kéngeymichi siyasetliri tüpeyli 1885 – yilida engiliyening ishghaliyitige duch keldi. «eger bir deryada ikki biliq jédel qiliwatqan bolsa, shuni bilip qoyungki, u yerdin bir az ilgiri uzun pachaq birer ingliz ötken bolushi mumkin» dégen qizil tenliklerning maqal - temsilini eske salghandek, birma 1948 – yili engiliyening ishghaliyitidin qutulup musteqilliqini qolgha keltürgendin kéyin, ichki mesililirimu köpiyishke bashlidi. 1962 – yili herbiy – siyasiy özgirish arqiliq hakimiyetni alqinigha alghan général ni win, eyni chaghda «birma» dep atilip kéliwatqan dölet namini «miyanmar» dep özgertti. shundaq qilip bir partiyelik jumhuriyet dewri bashlanghandin kéyin, dölet siyasiti süpitide musulmanlarni yürt - makanliridin qoghlap chiqirish bashlinip ketti. eyni chaghda «969 herikiti» depmu atalghan radékal buddistlarning insaniyetke zit hujumlirinimu untumasliq lazim. onlarche yil dawamlashqan bu siyaset bilen hazirqi kelgen nuqtigha meyli qaysi tereptin qarisingiz qarang, dert- elem, köz yéshin, sürgün qilish, qirghin we qan bilen tolghan arkanni körisiz, goya arakan emes aqan qan.

*** *** ** ** **** ** ** *** *****

bizmu arakanda mesililerge diqqetni tartish üchün yawropa rehingyaliqlar kéngishi bashliqi we tashqi ishlar ministiliqi muawin meslihetchisi, bash elchi ümid yardemning ishtirak qilishi bilen enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultétida bir yighin chaqirghan iduq. gollandiyedin kelgen méhminimizning ikki ismi bar bolup, birsi la jo, yene birsi muhemmed hubeyb idi.

néme üchün? dep sorighinizda weziyetning heqiqy mahiyitini chüshengili bolidu. chunki miyanmarda ayrimchiliqqa duchar bolmasliq üchün barliq musulmanlar özining heqqiiy ismidin bashqa yene miyanmarche isim qollinishi kérek. biz bu ehwallarning 1980 – yilida bolghariyede türklerningmu béshidin ötkenlikini, hetta qebir tashlirinimu özgertishke mejbur bolghanliqini bilimiz. qisqisi, mesile intayin éghir dert - elem téximu chédighuchsiz. biraq nepes éliwatqanla bolsaq, ümid bar xuddi «ölmigen janda ümid bar» déyilginidek. shunga hel qilish charsinimu sözlishishke toghra kélidu.

1 – miyanmar hökümitige xelqaraliq bésim shekillendürüsh. herqandaq yerde heq we adalet emes, zulum we zorawanliq mewjut bolsa, bu xil zorwaanliqni peqet küch bilenla toxtatqili bolushi mumkin. shunga xelqara jamaetchilikning miyanmargha téximu qattiq bésim ishlitishi üchün barliq yollarni heriketke sélish lazim. bu yol hemmidin bek döleter ara munasiwet we xelqaraliq teshklatlar arqiliq téximu yaxshi ipadisini tépishi mumkin.

2 – xelqaraliq hel qilish guruppisi qurulushi kérek. xuddi ukrainadiki minsik guruppisigha oxshash meslilerni hel qilish üchün xelqara kirizis we hel qilish guruppisi qurulishi lazim. shuni bilimizki, xitay bilen hindistan bu mesilini hel qilish terepte emes, meslisini kücheytish terepte turidu. buninggha qarimastin, ularnimu mumkin qeder hel qilish herikitining bir parchisigha aylandurushni ishqa ashurushqa toghra kélidu. bu hel qilish guruppisi arakanliqlarning bixeter halda döletlirige qaytishini we qaytqandin kéyinki yashash heq – hoquqini emelge ashurushni kapalet astigha élish üchün közitishke mesul bolushi lazim.

3 – arakandiki zulum, bésim we kishilik hoquq depsendichiliklirini xelqaraliq mesilige aylandurush. arakanliqlarmu xuddi süriyediki kordlargha oxshash téxiche resmiy kimlikke ige emes. resmiy qanunluq salahiyiti bolmighanliqi üchün, maarip, sehiye qatarliq eqelliy éhtiyajlirini hel qilishmu mumkin emes. dunyadiki barliq ammiwiy teshkilatlar, xalisane yardem jemiyetliri, özi turuwatqan döletlerde bu depsendichiliklerni küntertipke élip kéleleydu. qanunluq heriket bashliyalaydu. heq – hoquq depsendichiliki sadir qilghan dölet yaki armiye mesullirigha qarita échilidighan dawalar, eger netijilik bolghan teqdirde, waz kechtürgüch rol oyniyalishi mumkin.

4 – bangladishqa yardem qilish kérek. özi qéyin ehwalda turuwatqan bangladéshning yüz minglighan kishige yardem qilalishi üchün yalghuz tashlap qoyulmasliqi lazim.

5 – istiratégiye organlirini aldinqi pilangha chiqirish lazim. miyanmarning zulumlirigha oxshash dunyaning qandaq yéride bir insaniyetke xilap kirizis bolsa, türkiye, apet we jiddiy haletlerge taqabil turush idarisi, qizil ay jemiyiti, insan heq we huriyetliri, insanperperwrelik yaridem jemiyiti «İHH» qatarliq ammiwiy teshklatlar her türlük yardemlerde bolushi kérek. lékin intayin qimmetlik we jiddiy bolush bilen birge peqetla insanperwrelik yardemlermu yetmeydu. belki istiratégiyelik hel qilish charilirini otturigha qoyidighan merkiziy organlar, omumiy yüzlük emes, xususiylashqan tetqiqat organlirimu yene shundaq qimmetlik ishlarni qilalaydu.

6 – türkiyening rehberlikide bir xelqaraliq daimiy kirizis guruppisi qurup chiqish lazim.

7 – yer shari xaraktérlik chüshenche peyda qilish lazim. chünki arakan mesilisi, quddusqa oxshash peqet musulmanlarla terepdar bolidighan mesile emes. bu xil mesililerde xelqaraliq pikir peyda qilish intayin muhim. bu nuqtidin jumhur reis erdoghanning repiqisi bolush süpiti bilen emine erdoghan xanimning ziyaret qilghanliqi intayin menilik bolghan idi. dunyaning meyli qandaqla yéride bolushidin qetiy nezer oqurmenlirimizmu yer shari xaraktérlik pikir peyda qilish üchün aktip xizmet qilalaydu. 

bezide birla nerse özgerse, nurghun nersiler özgirishke bashlaydu. xuddi shair «kélimat özgerse, aqdéngiz bolidu» dégendek...

undaqta qéni emise qarap turmayli! azaplarni ortaqlashqinki, zulumgha uchrighuchilarning köz yashliri azaysun. arakanliq omaq balilar etisige qorqunch ichide emes, ümid bilen qariyalaydighan bolsun!

aptori: enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbul

hörmetlik  qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!