türk dunyasida oyghan

türkiye awazi radiyosi: abduxaliq uyghurning «oyghan» dégen shéiri uyghurlar arisida untulmas bir marshqa aylanghan eserdur. shair wapat bolghangha 80 yildin ashqan bolsimu merhum issiq qanliri bedilige qozghatqan oyghitish we oyghinish tirishchanliqi üzülmey dawam qilmaqta. 80-yillarda shinjang uniwérstéti oqughuchilirining tallanghan eserler toplimigha «oyghaq ewlad» dep nam qoyushta ularning uxlaq nesil emesliki tekitlengen. merhum abduréhim ötkür «oyghanghan zémin» namida ikki qisimliq roman yézishtimu milletning esirliktin toyghanliqi, közini achqanliqi we qutulush üchün qozghalghanliqini qeyt qilmaqchi bolghan bolsa kérek.

1920-yildiki oyghan sadasigha 80 yil ötüp intérnét toridin jawab kélishke bashlidi. tor pikir erkinlikige tépilghusiz purset ata qilip «oyghan» heqqidiki mulahiziler qaynashqa bashlidi. oyghaq uyghur yashliri oyghan namliq torbet qurup chiqti. «oyghan» dégen bu xitab 8 xildin artuq tilgha terjime qilindi, hetta diyarimizda échilghan ingilizche kurslarda «oyghan» ning ingilizchisi, uyghurchisi bilen sélishturma qilinip oqutuldi. künimizde bu shéirni oqush, saqlash we tarqitishning malametler, matemler we xusumetlerge seweb boluwatqanliqi yüreklerni qansiritidu. ötmüshte gheplet, zulmet we jahaletni titretken oyghinish xitabining hazirmu teqip qiliniwatqanliqi oyghinishning xataliqidin emes, oyghitish we oyghinish chaqiriqining tehditidin téximu emes, belki uxlatmaqchi bolghanlarning xataliqini izchil dawam qiliwatqan ghapil, zalim we telwiliki sewebidin bolmaqta.

bundin bir esirler burun abduxaliq uyghur yangratqan oyghan sadasi tarim wadisidila yangrighan emes, peqetla bir uyghur shairining yekke chaqiriqi emes, belki pütkül türk dunyasining chuqanidur. türk ortaq edebiyatining sehipiliride oyghinish küyini yangratqan edipler bügüngiche hörmetlik orunda közge tashlinip turuptu. türk milletler edebiyatining bundin 80 yillar burunqi wekillirining eserlirige murajiet qilsaq,  eyni dewrde türk topraqliri yétishtürgen üch shairning «oyghan» mawzusida nezme yazghanliqi diqqitimizni tartidu. bular türk milliy marshining aptori, shair mehmet akif ersoy,  qazaqistanliq jeditchi edip mirjaqip dawlatoghli we  abduxaliq uyghurdur.

türkiye jumhuriyitining musteqilliq marshini yazghan mehmet akif ersoy «oyghan» namliq shéirini 1915-yili yazghan bolup pütkül dunya musulmanlirigha oyghinish heqqide xitab qilghan. musulmanlarning tereqqiyattin ibaret bu selde bixutluqta chöküp ketmestin, merdane üzüshi kéreklikini eskertken. chünki eser yézilghan waqit osmanli xelipiliki zawalliqqa yüzlengen, musulmanlar dunyasi xorapatliq we xarapliqqa patqan chaghlar idi. shéirning aldinqi kuplitlirini uyghurchilashtursaq terjimisi mundaq؛

oyghan

baqqina kim boyni pükük yighlighan,

heq hoquqing cheyliner ehli iman.

qutquz u bichareni allah üchün,

janni tikmey hör boluptu qaysi jan.

ötti yillar uxliding hich qanmading,

tarixing boldi qara aqlanmading.

pétiqlandi wetining bashtin buyan,

tagh bolup ketti, sawaq saqlanmading.

mirjaqip dawlatoghli 1885-yili qazaqistanning bügünki qostanay bölgisi janggeldin nahiyesige tewe qizbel kentide tughulghan. hayatini qazaq kimlikini qoghdash we qazaq yéngi maaripi üchün atighan. 1928-yili kommunistlargha tutulup öltürülgili qil qalghan. shair shundin buyan köp xarlinip 1935-yili késel sewebidin türmide wapat bolghan. u qazaq chaghdash edebiyatidiki tunji romanning aptoridur. uning 1905-yili yazghan «oyghan qazaq» dégen shéiri qazaq milliy rohining shekillinish dewrige wekillik qilidighan örnek eser. mezkur shéirning mezmuni pütünley uyghurchigha oxshash bolup, deslepki kuplitning axirqi misrasidin bashqigha izahat ketmeydu. birinchi kuplit mundaq bashlanghan:

oyghan qazaq

közüngni ach, oyghan qazaq, köter bashni,

ötküzmigin qarangghuda bikar yashni.

yer ketti, din nacharlap, hal xarap bop,

qazaghim yatma közle hör yashashni.

20-esirde türk dunyasida oyghan sadasini yangratqan bu üch edip yashighan dewrde müshkül künlerge qalghan, uwalliqqa uchrighan we riyazet chekken. emma, bügün mehmet akif ersoyning izi türkiyede, mirjaqip dawlatoghlining mirasliri qazaqistanda ulughlanmaqta. ular hazir öz döletlirining iptixari. ular namigha atalghan muzéylar, kochilar we tetqiqatlar jamaetni jelp qilip turuptu. peqet, abduxaliq uyghurningla qebrisi ghérip, izi ghuwalashqan. hazirghiche uning nami bilen birer yer atalmighan, uning üchün birer xatire öyi yaki muzéyxana berpa qilinmighan, biraq uyghurning sükütlük tili we muhebbetlik qelbide uning ismi «oyghan» qatarliq ölmes shéirlar bilen bille daim yad étilmekte.