keshmirdiki uyghur, qazaq musapirlarning türkiyege yerleshtürülüshi

türkiye awazi radiyosi: pirogrammimizning aldinqi bölümliride tilgha alghinimizdek, keshmirde toplinip qalghan uyghurlarning bir qismini seudi erebistangha orunlashturush, andin qalghan uyghurlarni köchmen qilip yerleshtürüsh üchün seudi erebistanni öz ichige alghan üch döletni ziyaret qilishqa atlanghan eysa yüsüp alptékin 1952 – yili 6 – yanwar misirdiki paaliyetlirini axirlashturup, istanbulgha yétip kélidu. istanbulda uni özidin burun istanbulgha yétip kelgen muhemmed emin bughra we ilgiri kélip yerliship qalghan uyghurlar, eyni waqittiki türkiyening bir qanche dangliq gézit – zhurnallirining muxbir, muherrirliri we gomindang hökümitining istanbuldiki sabiq konsuli ma fuliyang qatarliq 40 tin artuq kishi kütüwalidu[1].

eysa yüsüp alptékin we muhemmed emin bughralar birlikte türkiyede uyghur élidin keshmirge kélip topliship qalghan uyghur, qazaq musapirlarni türkiyege köchmen qilip yerleshtürüsh üchün istanbulgha yétip kelgen kündin bashlapla kürishini bashliwétidu. eysa yüsüp alptékinning istanbulgha yétip kelgen küni axshimi bergen bayanati etisi «yéngi istanbul géziti» de élan qilinidu. uning «télégraf géziti» ge bergen bayanati, gézit muxbiri hayri muhittin ependining teyyarlishida 1952 – yili 21 – yanwardin bashlap uda 65 kün élan qilnidu[2].

eysa yüsüp alptékin 1939 – yili türkiyege kelgende[3] muhim shexsler bilen munasiwet ornatqan bolghachqa, dölet erbapliri bilen körüshüp, keshmirdiki uyghur élidin kelgen kishilerning dertliri we uyghur élidiki depsendichiliklerni türkiye hökümitige anglitish köp asangha toxtaydu. eysa yüsüp alptékin we muhemmed emin bughralar 1952 – yili 18 – yanwar türkiye tashqi ishlar ministiri piroféssor doktor fuat köprülü bilen körüshüp, mundaq ikki türlük telepni sunidu[4].

1. türkiye jumhuriyiti hökümitining «sherqiy türkistan» xelqining xitay we rus kommunistlirigha qarshi qilidighan istiqlal kürishige yardem qilishi؛
2. pakistan we keshmirde panahliniwatqan 1850 uyghur, qazaq musapirni qobul qilish we 200 oqughuchining türkiyede oqushigha yardem qilishi؛

eyni waqittiki türkiye tashqi ishlar ministiri piroféssor doktor fuat köprülü ependi ulardin bu mesilide, amérika hökümitidin yadem telep qilghan – qilmighanliqlirini sorap jawablirini anglighandin kéyin: «amérikining bu mesilige hazirche bir nerse déyelmeydighanliqini, bir nerse déyish üchün waqitning téxi baldur ikenlikini, emma amérika hökümiti bilen yéqin munasiwet ornitish üchün tirishchanliq körsitishliri lazimliqini, amérikining ulargha yardem qilalaydighan birdinbir dölet  ikenliki[5]» ni éytidu. eysa yüsüp alptékin we muhemmed emin bughralar arqidinla bir qatar ziyaretlerni emelge ashuridu. ular döletlik saqchi idarisining mudiri naji ependi, maarip ministiri tewpiq ileri ependi, maliye ministiri sahan polatkan, türkiye büyük millet mejlisi (parlaménti) ning bashliqi refik koraltan, bir qanche muhim parlamént ezaliri we sabiq jumhur reis ismet ininöni ziyaret qilip, oxshash telepni yetküzidu. bu kishiler hökümetning munasiwetlik organlirigha telepni yetküzüp, parlaméntning omumiy kéngishi birinchi bolup muzakire qilidighan mesilige aylanduridighanliqliri heqqide jawab béridu. eysa yüsüp alptékin, muhemmed emin bughralarning bu ziyaretliri we qilghan paaliyetliri nahayiti muhim bolup, chong ehmiyetke ige idi. eysa yüsüp alptékin türkiye ziyariti toghrisida öz xatirisige mundaq yazidu:

«xulasiligende, xitay we rus kommunistlirining zulumlirini türkiyediki qérindashlirimizgha anglitishimiz köp asangha toxtidi. uchrishishlirimizda éytqanlirimizgha ishenmigenler bolmidi. qisqisi, üch dölette qilghan sayahitim we uchrishishlirimdin pewquladde xushalmen. qilghan teshebbuslirim kütkinimdin yaxshi netije berdi. buning sewebi aldi bilen ulugh allahning inayiti, kéyin wapadar dostlirimiz we yurtdashlirimizning yardimi arqiliq emelge ashti[6].»

emma, shunimu tekitlesh kérekki, eysa yüsüp alptékin we muhemmed emin bughralar körüshken kishilerning beziliri: «sherqiy türkistanliq musapirlar oxshimighan wilayetlerge tarqitilip yerleshtürülgende, özining örp – adetlirini we til - yéziqlirini untup kétidighanliqini, netijide öz wetininimu bara – bara untup kétidighanliqini, shunga sherqiy türkistangha yéqin bir qoshna döletke orunlashturulghanda weten bilen bolghan alaqilirining üzülmestin, wetini üchün küresh qilish iradisining téximu küchiyidighanliqini, bu ehwalning wetendikiler üchün ümid we teselliy bolidighanliqi[7]» pikrinimu béridu. eysa yüsüp alptékin keshmirdiki uyghur, qazaq musapirlargha türkiyege köchüshtin ilgiri yuqiridiki pikirni ularning semige salidu[8].

nihayet, 1952 – yili 13 – mart türkiye bash ministirliq mehkimisi muamilat omum mudirliqi qarar maqullap, hindistandin panahliq tiligen             sherqiy türkistanliq türkler bilen, hindistan, pakistan we seudi erebistandin panahliq tiligen 5 ming türktin 1850 türkni resmiy köchmen süpitide qobul qilidighanliqlirini élan qilidu. mezkur qarargha eyni waqittiki türkiye jumhur reisi jelal bayar, bash ministir adnan menderes we tashqi ishlar ministiri fuat köprülü qatarliq munasiwetlik ministirlardin bolup jemiy 15 kishi imza qoyidu[9].

netijide, 1953 – yilning axirighiche 1800 din artuq kishi keshmirdin türkiyege kélidu. keshmirdiki musapirlarni qobul qilish mesilisi,  bulghariyedin köchüp kelgen türklerni qobul qilghan qanungha tedbiq qilinghanliqi üchün, türkiye hökümiti uyghur, qazaq musapirlarni 5 ming lira töwen ösümlük qerz, öy we yer bilen teminleydu.