islamda riziq chüshenchisi we halal yéyishning ehmiyiti

türkiye awazi radiyosi: insanni eng chirayliq shekilge kirgüzüp yaratqan[1] ulugh allah, insanlar ömri boyiche éhtiyaj hés qilidighan maddiy we meniwi hemme sheyilerni ularning xizmitige sunghan we dunyani nazu – németler bilen toldurghan. ulugh allah ibrahim sürisining 34 – ayitide: «allah silerge sorighan nersenglarning hemmisini berdi, siler allahning németlirini sanap tügitelmeysiler, kapir adem, shek- shubhisizki, zulum qilghuchidur, (allahning németlirige) kufriliq qilghuchidur» deydu. rizq dunyadiki németlerdin kishige chüshken qismi bolup, allah hemme mexluqat we mewjudatlargha nésip qilghan, ularning maddiy we meniwi hayatining dawamlishishini kapaletke ige qilghan németlerdur.

ulugh allahning süpetliridin birsi «rezzaq» bolup, yaritilghan hemme mejudatning rizqini teminlesh menisige ige. allah peqet ishengenlergila emes, özini inkar qilghanlarghimu rizq béridu. allah insanlarning maddiy hayatining merkiziy bolghan bedenning yéyish, ichish we kiyinish qatarliq éhtiyajlirini qamdighangha oxshash, meniwi hayatining merkiziy hésablinidighan rohining iman, ibadet, söygü we xushpuraq qatarliq meniwi éhtiyajlirining qamdilishinimu kapaletke ige qilidu. emma, insan üchün eng muhim bolghan német, toghrini körüshi, heqqe yüzlinishi, hédayetke érishishi we allahqa iman éytishidur. mundaqche qilip éytqanda, allahning rizasigha ériship, jennetke kirishidur.

quran kerimdiki ayetlerde rizqqa munasiwetlik asasiy amillar töwendikidek bayan qilinidu:

yer yüzidiki haywanlarning hemmisige rizq bérishni allah (merhemet yüzisidin) üstige alghan, allah ularning turar jayini we (ölgendin kéyin) kömilidighan jayni bilidu, ularning hemmisi roshen kitabqa (yeni lewhulmehpuzgha) yézilghandur[2].

nurghun haywanlar öz rizqini üstige alalmaydu (yeni öz rizqini tépip yéyishtin ajizdur), ularni we silerni allah rizqlanduridu, allah (sözünglarni) anglap turghuchidur, (ehwalinglarni) bilip turghuchidur[3].

allah heqiqeten hemmige rizq bergüchidur, qudretliktur, (allahning) quwwiti artuqtur[4].

asmanlarning we zéminning (xezinilirining) achquchliri allahning ilkididur, allah xalighan kishining rizqini (sinash yüzisidin) keng qilidu, xalighan kishining rizqini (balagha muptila qilip sinash yüzisidin) tar qilidu, allah heqiqeten hemme nersini bilip turghuchidur[5].

rezzaq bolghan allah, özining usuligha muwapiq halda riziq telep qilghanlarni ach qoymaydu. peyghember eleyhissalam bu heqte: «yashighan muddetche rizq mesiliside ümidsizlenmenglar, chünki insanni anisi qip – yalingach tughidu. andin allah uni rizqlanduridu[6]» déyish arqiliq riziq bergüchining allah ikenlikini, imanliq kishilerning bu heqte endishe qilmasliqi kéreklikini tekitleydu. ana qorsiqidiki bir hamile we déngizdiki yalghuz hüjeyrilik yusunlargha oxshash ajiz mewjudatlarning rizqliri téximu asan we japasiz bérilgen. küch – quwwetke ige bolghanlarning rizqi - dunyada küchke ige bolghan qanuniyetlerge , seweb qilish, ishlesh we gheyret qilish qatarliq nurghunlighan seweblerge baghliq qilinghan.

rizq teqdirge munasiwetlik mesile. ejel insangha qandaq egiship yürse, rizqmu insangha shundaq egishidu. allahning rizq ata qilishi, hurunluq qilip ishlimeslikni, xata halda tewekkul qilish idiyesige ige bolushni shert qilmaydu. quran peyghemberlerning hayatini bayan qilghanda, ularning ishlep tépish mesilisidimu ülge ikenlikini chüshendüridu. insanlar rizqini halal yollardin tépish, rizqini az weyaki köp qilish arqiliqmu sinilidu.

ulugh allah pakize, yaxshi we paydiliq sheyiylerni insanlargha halal qilip bergen bolsa, meynet we ziyanliq nersilerni haram qilghan. ulugh allah nehl sürisining 114 – ayitide: « aghzinglargha kelgen yalghanni sözlesh üchün (héchqandaq delilsiz) «bu halal, bu haram» démenglar, chünki (mundaqta) allah namidin yalghanni oydurghan bolisiler, allah namidin yalghanni oydorghuchilar heqiqeten (dunya axirette) meqsitige érishelmeydu» déyish arqiliq musulmanlardin rizqini halal yoldin tépip yéyishni telep qilidu. shunglashqa, her bir musulmanning özi we ailisining éhtiyajlirini halal yollardin tépish üchün tirishchanliq körsitishi we haramdin qéchishi perz hésablinidu. démek, rizqni haramdin tapidighan yollar, zulum qilish, ékspilatatsiye we intizamsizliq qilish, axirette azapqa duchar qilidu. peyghember eleyhissalam méligha haram ariliship qalghan kishilerning dua we ibadetlirining qobul bolmaydighanliqidin bésharet bergen bolup, u: «üsti – béshi qalaymiqan, chang – tuman ichide qolini asmangha kötürüp, ‹ya reb! ya reb!› dua qilidu. halbuki, yigini haram, ichkini haram, kiygini haram tursa, bu kishining duasi qandaqmu qobul bolsun[7]?» dégen. rizqni halal yollardin tépip yéyish shert bolghinidek, isirap qilmay pakize we halal yerlerge serp qilishmu oxshashla shert hésablinidu. ulugh allah süre nisaning 29 – 30 - ayetliride: « i möminler! bir ـ biringlarning mallirini (oghriliq, xiyanet qilish, bulash, jazanixorluq, qimar oynash qatarliq) naheq yol bilen yewalmanglar, ikki terep razi bolushup qilishqan soda ـ sétiq arqiliq érishilgen nerse buningdin mustesna. siler özünglarni (yeni bir ـ biringlarni) öltürmenglar, allah heqiqeten silerge nahayiti méhribandur [29]. kimki chektin éship we zulum qilip uni (yene allah chekligen ishlarni) qilidiken, uni dozaxqa kirgüzimiz, bu allahqa asandur» deydu. peyghember eleyhissalammu bir hedisi sherifide: «isirap we kibir qilmastin yenglar, ichinglar, péqirlargha yardem qilinglar[8]» deydu.

ayet we hedislerde, shükri qilish, uruq – tughqandarchiliq munasiwetlirini kücheytish, töwbe qilish we istighpar éytish qatarliq ish – heriketlerning, rizqning téximu beriket tépishigha we köpiyishige seweb bolidighanliqi bayan qilinidu. bu sewebtin, peyghember eleyhissalam: «i allah! gunahlirimni meghpiret qilghin, rizqimni keng qilghin we manga ata qilghan rizqlirimni beriketlik qilip bergin[9]» dep dua qilip, allahtin riziq telep qilish toghrisida telim bergen.

allah ata qilghan her németning jezmen soriqi bolidighanliqi toghrisidiki étiqad, musulmanlarning kallisida her daim saqlanghan bolidu. bu musulmanlarni angliq halda heriket qilishqa ündeydu. buningdin bashqa, rizq ata qilghanning allah ikenlikige ishengen mömin, bashqilargha ata qilinghan németlerge köz qizartmaydu. bashqilar ige bolghan németlerge heset qilmaydu. shunga, buningdin xapa bolmaydu. peyghember eleyhissalamning tewsiyelirige boysunghan halda mohtaj bolghanlargha qarap, qolidiki németning qimmitini bilidu we shükri qilidu. peyghember eleyhissalam: «héchkim özi ishlep tapqandin téximu xeyrilik bolghan rizqni yiyelmeydu[10]» déyish arqiliq eng xeyrilik usulda rizq tépish üchün tirishchanliq körsitishni tewsiye qilidu.