ötkür baghlighan rishte (2)

türkiye awazi radiyosi: türkiyelik shair nesimining «yoq yoq» radipliq shéirimu bar bolup,  «erzurumluq emrah» ning pirogrammimizning ilgiriki bölümide körüp ötken shéiridin köp perqlenmeydu. undaqta, ötkürning qelimidiki «yaq, yaq» radipliq shéir bilen nesimining oxshash radipliq shéirini sélishturup baqayli, awal ötkürning yazghinigha qarayli:

seher körgen chéghim közüm sultanini,

dédim sultanmu sen? u dédi yaq yaq.

közleri yalqunluq, qolliri xénelik,

dédim cholpanmu sen, u dédi yaq yaq.

dédim isming néme? dédi ayxandur.

dédim yurtung qeyer? dédi turpandur.

dédim bashingdiki, dédi héjrandur.

dédim hayranmu sen? u dédi yaq yaq.

dédim aygha oxshar, dédi yüzümmu,

dédim yultuz kebi, dédi közümmu.

dédim yalqun sachar, dédi sözümmu,

dédim wolqanmu sen? u dédi yaq yaq.

dédim qiyaq nedur, dédi qashimdur.

dédim qunduz nedur? dédi sachimdur.

dédim on besh nedur. dédi yashimdur.

dédim jananmu sen? o dédi yaq yaq.

dédim déngiz nedur? dédi qelbimdur.

dédi rena nedur? dédi liwimdur.

dédim sheker nedur? dédi tilimdur.

dédim bir aghzima, u dédi yaq yaq.

dédim zenjir turar, dédi boynumda.

dédim ölüm bardur, dédi yolumda.

dédim bilezükchu? dédi qolumda,

dédim qorqarmu sen, u dédi yaq, yaq.

dédim nichün qorqmassen, dédi tengrim bar.

dédim yenichu, dédi xelqim bar.

dédim yene yoqmu, dédi rohim bar.

dédim shükranmu sen, u dédi yaq yaq.

dédim istek nedur, dédi gülümdur.

dédim chélishmaqqa, dédi yolumdur.

dédim ötkür némeng? dédi qulumdur.

dédim satarmu sen, u dédi yaq yaq.

emdi nesimige kéleyli. nesimi türk diwan edebiyatigha mensup meshhur shair bolup qul nesimi depmu atilidu. uning nami fuzuli, baqi, haji bektash, yunus emrelerge oxshash türk edebiyatida meshhur bolup,  ixlasmenlirini söyündürüp kelgen nezimliri bilen meshhurdur.  nesimi 17- esirde yashighan bolup, shéirliri medris maaripida terbiyelengen bir ewlad shairlirigha tesir körsetken. türk impératori qanuni sulaymanningmu nesimining eserlirini yaqturidighanliqi melum. nesimining «yoq yoq» radipliq ghezili mundaq:

uyqudan uyanmish, shahin baqishlim.

dedim, serxoshmusun? söyledi yoq yoq.

aq elleri, elwan elwan qinali,

dedim bayrammidir söyledi yoq, yoq.

dedim ne gülersin dedi nazimdir,

dedim qashinmidir dedi gözümdür.

dedim aymu doghdo? dedi yüzümdür,

dedim wer öpeyim, söyledi yoq, yoq.

dedim aydinliq bar, dedi aynimda ,

dedim günahim choq, dedi gönlümde,

dedim mehtab nedir ? dedi qoynumda,

dedimki göreyim söyledi yoq, yoq.

dedim watanimmi? dedi ilimdir,

dedim bülbülümdür? dedi gülümdür,

dedim nesimi shah dedi qulumdur,

dedim satarmisin? söyledi yoq, yoq.

pirogrammimizning 10 – 11 – bölümliride tilgha élinghan  üch shairning «yoq, yoq» radipliq shéirigha nezer salghinimizda, heqiqeten bir ortaqliqning barliqi diqqitimizni tartidu. aldi bilen «qolliri xéniliq(kinali, qinali)» bir qiz köz aldimizgha kélidu. bu qizning on besh yashliqi, aydek yüzi, qelem qéshi we sadaqiti oqurmenni jelp qilidu. peqet ötkürning shéiridiki qizning yurti turpan, emrahning qelimidiki qizning yurti erzurum, nesimi bolsa, shéiridiki liwen qizni birer yurtqa mensup qilmighan.  ötkürning qelimidiki qiz nesimi we emrahning shéiridiki  qizgha oxshashla sadaqetmen, nomuschan, güzel. emma, yenimu chongqurlaydighan bolsaq turpanliq ayxan anadoluluq qizlargha qarighanda bekrek isyankar, bekrek batur we ajayip qetiy.  sehipe jehettin alsaq ötkürning «yoq, yoq» radipliq shéiri sel uzun,  héssiyat bir qeder mol, mezmunlar cheklenmigen, tesewwur bekrek halqitilghan. xuddiy kishige ötkür türk milletler edebiyatidiki «yoq, yoq» radipliq shéir uslubini téximu wayigha yetküzgendek tuyulidu.

«yoq, yoq yaki yaq, yaq» radipliq nezim shekli tarim wadisida burun yézilghanmu yaki anadoludimu, bu eserlerning bir ortaq ilham menbesi barmu? bar bolsa nede? dégen mesililer yenimu tetqiqat qilishimizni kütidu. anadolu bilen tarimni, qara déngiz bilen qara qorumni baghlighan «yoq, yoq» sadasi hazir türkiyede bir qizghinliq yaratti.  ötkür ependimning mezkur shéirini küyge qatqan abduréhim héyt nöwette türkiyede eng tonulghan «hayat uyghur» bolup qaldi. uning «yaq, yaq» dégen naxshisi yutub torida 1 milyon 600 ming qétimdin artuq körülüsh rékorti yaritip, uyghurlarning torda eng köp anglanghan naxshisi bolup qaldi.  2015-yili 18-dékabir abduréhim ötkür wapatining  20yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen «uyghur edebiyati ilmiy muhakime yighini» gha abduréhim héyitmu teklip qilindi. shu küni axsham uyushturulghan mexsus konsértta abduréhim héyt ötkür ependimning shéirlirigha béghishlap ijat qilinghan naxshilirini oqup berdi. u axsham zal adem bilen liq tolghan bolup abduréhim héytning uyghur eneniwi kiymlirini kiyip oquwatqan naxshilirini toxtimay yangritilghan alqishlar pat - pat bésip kétetti.  nöwet «uchrashqanda» dégen naxshigha kelgende zalni qiqas chuqanliq chawak sadasi qaplidi, hülya xanim ötkür ependimning uyghurche «uchrashqanda» shéirini türk tamashabinlargha terjime qilip bermekchi bolghanda zaldin uyghurche «yaq, yaq!» dégen sada yangrap uyghurlarni heyran qaldurdi. abduréhim héyt uyghurche «yaq, yaq» dégenni «yoq, yoq» deydighan türk ixlasmenlirige uyghurche «yaq, yaq» ni yéqimliq naxshisi bilen ögitip bolghan idi.