ötkür baghlighan rishte (1)

türkiye awazi radiyosi: türkiyede merhum abduréhim ötkür eserliri heqqidiki tetqiqat kücheygenche merhumning eserliridiki türk xelqlerning ortaq edebiyat enenisige ait mezmunlar bayqalmaqta. bolupmu,  shéirlarda ezeldin ortaq medeniyetning heqdarliri bolup yashap kelgen türk milletlirining edebiyatigha ortaq amillarning ipadiliri otturigha chiqmaqta we diqqet tartmaqta. tetqiqatchi özgür ay ependi merhum  edipning «iz» romani üstide toxtilip, mezkur romanning muqeddime qismidiki qarashlarning  türk edebiyatining tanzimat dewrige mensup romanchisi ehmet mithatning qarashlirigha yéqinliship qalidighanliqini ilgiri süridu. tetqiqatchi ridwan öztürk shairning «uchrashqanda» dégen shéirining shekil we mezmun jehettin 19-esirning bashlirida erzurumda yashighan, xelq arisida «erzurumluq emrah» nami bilen meshhur bolghan bir shairning «yaq, yaq» radipliq  shéirigha oxshiship kétidighanliqini ilgiri sürmekte. emma ghazi unwérstéti türk til - edebiyati fakultétining piroféssori hülya qasapoghlu chengel xanim ötkürning elishir newayi we tatar shairi abdullah toqayning tesirige bekrek uchrighanliqini eskertidu. uning qarishiche, abduréhim ötkür we erzurumluq emrah öz zamanisidin burunraq yézilghan ortaq bir shéirdin ilhamlanghan bolushi mumkin iken. bu yerde éniqlashqa tigishlik bir nuqta,  bu shairlar bir - birining tesirige uchrighanmu yaki ortaq bir enenige perqliq shekillerde warisliq qilghanmu dégendin ibaret.

tetqiqatchilar abduréhim ötkürning «dédim-dédi» radipliq shéirigha oxshaydighan shéirlarni  16-esirning axirlirida tughulghan, hazir ruméniyege tewe, esli osmanli dölitige mensup bolghan temshewarda yashighan «ashiq hasan» dégen shair eng deslep yazghan dep qaraydu. ashiq hasanning shéirlirigha oxshiship kétidighan nezimlerni yazghanlardin türk edebiyati tarixida ashq ömer, qul nesimi  qatarliqlarni körsitish mumkin. ashiq hasan bilen qul nesimi beshk tash éqimigha mensup bolup, bu ikki shairning bir- biridin tesir qobul qilishini chüshinish qiyin emes. ötkürdin bashqa yuqarqi üch shairning anadoluda medris maaripida yétiship chiqqanliqini oylighinimizda, ularning uz ara tesirleshkenlirinimu nezerdin saqit qilalmaymiz. emma, ötkürning qandaq bolup bu shairlardin birining tesirige uchrighanliqi inichikileshni telep qilidu.  mushu küngiche uyghur diyaridin yuqarqi shairlarning diwanlirining yaki birer parche esirining tépilghanliqigha ait melumat élan qilinmidi.

doktor mehmet yardimji «türk xelq shéirlirda ‹dédim-dédilik› kuplitlarning eng güzel örniki 17-esrning eng maharetlik shairi ashiq hasanning qelimige mensuptur» dep yazidu we ashiq ömer, qul nesimi shundaqla eng axirida erzurumluq emrahning «dédim-dédilik»  shéirlarni yazghanliqini bayan qilidu. 1960-yillirida türk naxshichiliri erzurumluq emrahning «dédiki yoq, yoq» dégen shéirigha naxsha ishleydu. bu naxsha kéyin, fransuzche elbumlarghimu kirgüzülidu. yene shu yillarda «qul ehmet» isimlik bir naxshichi «yoq, yoq(yaq yaq meniside)» namliq  bir naxsha yazidu we türkiyede zor tesir qozghaydu. démek, türkiye türkchiside «yoq, yoq» déyilidighan, abduréhim ötkürning qelimide oxshash menide «yaq, yaq» radipliq «uchrashqanda» dégen shéirgha qoshmaq kélidighan shéirlarning yéqinqi tarixta qara qorumdin qara déngizghiche üzülmey yangrap turghanliqi éniq. türk dunyasida 400 yil burun yézilishqa bashlighan «dédim-dédi» radipliq shéirning 1948-yili uyghurlarda barliqqa kélishi we 2010-yili türkiyede tuyuqsiz qayta bayqilishi, hemde bu qeder zilzile qozghishi türk milletler eneniwi edebiyatidiki ortaqliqini, türkiy xelqlerdiki qérindashliq yiltizining neqeder chongqurlighanliqini we béxlirining neqeder kengri yéyilghanliqini ispatlap turuptu.

bu yerde shuni tilgha élish kérekki, türkiyediki tetqiqatchilar«dédim-dédi» radipliq shéirlar heqqide toxtalghanda  17 -esirde yashighan uyghur shairi muhemmedemin ghojamquli hirqetining «dédim-dédi» radipliq esiriningmu barliqidin bixewer qalghan. uyghur edebiyati tarixida gumnam we hirqeti dégen qosh texellus bilen meshhur bolghan bir shairning «muhebbetname we mihnetkam» dégen lérik dastanida del yuqirida mulahize qilinghan «dédim-dédi» radipliq shéirlar közge tashlinidu. abduréhim ötkür 1948-yili yazghan mezkur shéirigha «bir shairgha teqlit» dep yazghan. buningdin biz bu yerde «bir teqlit» ning mewjutluqidin shübhilenmeymiz. emdi abdurréhim ötkür zadi ashiq hasandin ilham alghanmu yaki nesimidinmu, gumnamdin tesirlengenmu yaki emrahtinmu dégen mesilige jawab tépish üchün, emrahning shéiri bilen ötkürning  shéirini sélishturup baqayli.

erzurumluq emrahning «yoq, yoq» radipliq shiéri:

sabah ughradim ben bir fidana.

dedim mahmurmusun? dédiki yoq, yoq.

aq elleri boghum boghum kinali.

dedim bayrammidir? dediki yoq yoq.

dedim, inji nedir? dedi dishimdir.

dedim qalem nedir? dedi qashimdir.

dedim on besh nedir? dedi yashimdir.

dedim daha warmi? dediki yoq yoq.

dedim, ölüm wardir. dedi aynimda.

dedim zulüm wardir, dedi boynumda.

dedim aq memeler, dedi qoynumda.

dedim wer aghzima, dediki yoq yoq.

dedim erzurum nedir? dedi ilimdir.

dedim gidermisin? dedi yolumdur.

dedim emrah nedir, dedi qulumdur.

dedim satarmisin, dediki yoq yoq.

bu erzurumluq emrahning «yoq, yoq» radipliq shiérining bir wariyanti bolup, yene bir xil wariyantimu bar. otturida misraliridiki bir qanche söz perqlinidu. erzurumluq emrah xelq shairi bolghini üchün, uning eserliri xelq arisida tarqalghanliqi seweblik perqliq wariyantlirining bolushi tebii, elwette. shunga, bir parche shéirning sözliri perqliq halda körülüshi eqilge uyghun.