‹nehde (güllinish)› herikiti némishqa ‹musulman démokrat› liq yolini tallidi?

türkiye awazi radiyosi: ötken hepte rashid elghennushi rehberlikidiki tunis nehde herikitining 10 – nöwetlik qurultiyi chaqirildi. bu qurultay hem nehde herikiti tarixi nuqtisidin hem tunis siyasiy tarixi nuqtisidin nahayiti muhim hésablinidu. mezkur qurultayda ‹siyasiy islamchi› nehde herikitini ‹musulman démokrat› bir siyasiy partiyege özgertish qarar qilindi.

nehde herikitining bu qarari her xil inkaslarni peyda qildi. gherb médiyasi we istratégiye organliri bu qarargha ‹islamchiliqning yimirilgenlikining islamchilar teripidin ruyxetke élinishi› dep baha berdi. asasiy éqim islamchi yazghuchilar bolsa, nehdening qararini eyiblep, uninggha ‹nehde herikitining rélisidin chiqip kétishi› dep baha berdi.

lékin, bu ehwalgha baha bérish qararning qaysi dairide chiqirilghanliqigha qarashni shert qilidu. eksiche bolghanda, bérilgen bahalar tutamsiz söz - ibariler düwisi bolushtin halqip kételmeydu. shunga bu mesilini toghra analiz qilish üchün, xelqara tüzümdiki siyasiy islam tonushi, ottura sherq sharaitida siyasiy islamgha qandaq qarilidighanliqi we tunisning ichki dinamikliridin ibaret üch nuqtidin qarashqa toghra kélidu.

soghuq urushning axirlishishi, sowit tüzümining yimirilishidin kéyin siyasiy islam yaki islamchiliq kommunizmning ornigha dessitildi. bashqiche qilip éytqanda, gherb dunyasi kommunizmning ornida islamchiliqqa özining yéngi ‹u tereptikiliri› süpitide qaridi. ‹qizil xewp› ning ornigha ‹yéshil xewp› qoyuldi. xususen 11- séntebir weqesidin kéyin bu ehwal téximu gewdilendi. gerche bu jeryanda tereplerning neziri zorawanliqni bir xil usul, dep qaraydighan heriketlerge merkezleshken bolsimu, siyasiy islamchiliq omumen chetke qéqilghan bir éqim idi. bumu pütkül siyasiy islamchi éqimlargha qarshi yürgüzülgen bésim siyasetlirige perwasiz qarash weziyitini shekillendürdi.

1967 – yilidiki ereb – israiliye urushida misir bilen süriyening éghir meghlubiyetke uchrishi, rayonda sotsiyalist ereb milletchilikining yolluqluq kirizisini peyda qildi. bu kirizis yaratqan boshluqni islamchi heriketler toldurdi. ottura sherqte islamiy heriketlerning küchlük öktichiler gewdisini hasil qilishi rayondiki mustebit tüzümlerning ulargha bésim ishlitish siyasitini yolgha qoyushigha seweb boldi.

buning bilen birge, gherbning xewp éngida islamchiliqning kommunizmning ornini igilishi rayondiki mustebit küchler üchün siyasiy ‹kirim› yaratti. rayondiki mustebit tüzümlerning mewjudiyitining gherb ellirining milliy menpeetliri üchün kem bolsa bolmaydighan amil ikenliki qarishi izchil tekitlendi. 1979 – yilidiki iran inqilabi peyda qilghan siyasi we pisxiologiyelik tesir bu siyasiy menpeetni téximu mustehkemlidi. iran inqilabi rayonni chöridigen yéngi bir soghuq urushning piltisige ot yaqti. iran bilen amérika arisidiki yirikchilik mustebit konsérwatip tüzümlerning siyasiy islamchiliqqa qarshi pozitsiyesining téximu qopallishishigha zémin hazirlidi.

ereb baharidin kéyin ötküzülgen erkin saylamlar netijiside islamiy partiyelerning utuqliri weziyetni téximu chigishleshtürüwetti. misirda musulman qérindashlar teshkilatning erkin saylamlar netijiside hakimiyet béshigha kélishi mustebit tüzümlerge nisbeten hem idiologiyelik hem qanuniyliq mesilisi peyda qildi. misirdiki herbiy – siyasiy özgirish we liwiye duchar bolghan ichki urush bu xewp tonushi sayisida qilinghan mudaxililer netijiside otturigha chiqti. tunista nehde herikiti bu ehwalda mewjudiyitining xewp astida ikenlikini hés qildi.

rayon nuqtisidin mulahize qilinishi kérek bolghan muhim bir mesile, zorawanliq terepdari teshkilatlarning rayondiki muqimsizliqtin paydiliniwatqan bolushidur. muqimsizliq bar döletlerde daésh bilen elqaide mueyyen jaylarda hakimiyet tikliyelidi. bu heriketlerning mewjudiyiti we tesiri asasiy éqim islamiy heriketlerge bésim ishlitish üchün muwapiq sharaitning otturigha chiqishigha yol achti. bu jehette tunis sezgür bir nuqtigha jaylashqan bolup, hem daéshning hem elqaidening liwiyediki hakimiyet boshluqidin paydilinishi bu sewebtin muhimdur. daéshqa qétilghanlarning ichide tunisliq yashlarningmu bolushi diqqetni tartmaqta.

tunis ereb baharidin ilgiri ashqun laik ـ sékular - siyasetliri bilen aldinqi pilandin orun alghan bir dölet. aghdurup tashlanghan pirézidént zeynel abidin bin elining dölettin chiqip kétishidin kéyin ötküzülgen tunji erkin saylamda nehde birinchilikni qolgha keltürdi we ikki laik partiye bilen birlikte birleshme hökümet teshkillidi. asasiy qanunni tüzüp chiqish musapiside laik qatlamlarning sezgürlükige qolidin kélishiche diqqet qildi. shundaq bolsimu, laik qatlamlar dölet tewelikide köpiyip qalghan zorawanliq weqelirini bahane qilip nehde herikitige qarshi misirdikige oxshash usullar bilen zerbe bérishning yollirini izdidi. 2014 – yilining axirida ötküzülgen omumiy saylamda nehde ikkinchi partiye bolup chiqti. hökümet teshkilligen birleshmining sirtida qélishimu nehdege qaritilghan tehditlerning salmiqini azaytmidi. hakimiyet béshidiki partiye sépide parchilinish yüz bérip nurghun kishilerning istipa bérishi netijiside nehde herikiti qaytidin parlaménttiki eng chong partiyege aylandi. emma, u hökümetning kichik shériki bolush yolini tallidi.

tunisning nöwette éghir iqtisadiy mesililerge duchar bolushi éghir muqimsizliq amili hésablinidu. iqtisadiy qiyinchiliq peyda qilidighan kolléktip namayishlar mustebit tüzümge qaytishning charisini izdewatqanlargha purset yaritip béridu. mustebit bir tüzüm qaytidin ornitilghan ehwalda, buning eng chong qurbanining nehde herikiti bolidighanliqigha qil sighmaydu. mana mushundaq sharait astida, nehdening birinchi qedemdiki ishi hakimiyet béshigha kélish  emes.

shimaliy afriqidiki zorawan teshkilatlarning mewjudiyiti, u teshkilatqa tunisliqlarningmu ishtirak qilghan bolushi, dölet üchün bixeterlik xewpi shekillendürmekte. bu bixeterlik xewpining mewjutluqi we iqtisadiy mesililer körünüshte utuqluq kétiwatqandek qiliwatqan démokratiyege ötüsh musapisini nazuk haletke keltürüp qoyidu.

nehde herikitining 10 – nöwetlik qurultiyida chiqarghan qararini bu üch nuqtidin analiz qilish kérek. nehde herikiti dawalghush ichidiki ottura sherq okyanida leyligen halda ilgirileshke tirishiwatqan tunis paraxotining kapitanliqini üstige élishni xapiliqtin bashqa nerse emes, dep qarimaqta. chünki, dawalghushqa xatime bérish üchün, nehdening paraxottin tashliwétilishi kéreklikini oylishiwatqanlar hélihem nahayiti küchlük bolup, bu qarar chiqirilghinida uning aldini alalaydighan xelqara sharait yoq. nehde qararliri arqiliq özining paraxotning qutuldurulushigha kéreklik amil ikenlikini, bu paraxotning nehdesiz rolini jari qilduralmaydighanliqini körsitishke tirishmaqta. shuning üchündurki, üstige alghan ijtimaiy we diniy heriket wezipilirini tashlap, kespiy siyaset bilen shughullinish niyitige keldi wetunis sharaitida kespiy siyasetning partiyening laiklishish musapisini tamamlishishi netijiside royapqa chiqidighanliqigha qarar qildi.