dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 25

türkiye awazi radiyosi: shundaq ulugh kishiler barki, shöhriti her terepke tarqalghan we namini nurghunlighan kishi bilidighan bolsimu, hazirghiche tetqiqat témisi bolush süpitide alimlarning diqqet neziride turidu. bu ulugh kishilerdin biri hemmimiz nahayiti yaxshi bilidighan, emma yaxshi tonumaydighan mewlane jalalidin muhemmed rumidur. mewlane hezretliri, chongqur pelsepewi pikirliri, insaniyetke bolghan keng qorsaqliqi we yol körsitidighan sözliri bilen meshhur. u hemmidin awal bir shairdur. hékmetlik sözlirini shéir tili bilen oqurmenlirige yetküzgen. pütün ömrini bilim élishqa we tesewwupqa atighan mewlane oxshash waqitta yene ashiq idi. chünki ashiq we söygü, u démekchi bolghan hemme nersining özini teshkil qilatti. mewlanining pikri boyiche bolghanda, allahning wésaligha yétish üchün kéreklik bolghan eng muhim nerse – ashiqliq idi. mewlane dunyawi söygüge ishinetti. uning pelsepeside insanning renggi, dini we tiligha qarap ayrish yoq idi. uningche bolghanda esli mesile insanning özi bolup, dinlar, pelsepeler we exlaq sistémiliri ademni téximu xushal we téximu qimmetlik qilish yolidiki wastiler idi. barliq insanlar bolsa, allahning yer yüzidiki tejellisi idi.
pikirliri özi yashighan dewrdin halqip künimizgiche yétip kelgen we dunyagha tonulghan mutesewwuplardin biri bolghan mewlane jalalidin rumi, 1207 – yili türkistanda, yeni bügünki afghanistan chégraliri ichige jaylashqan belx shehiride tughulghan. dadisi belx shehirining aldinqi qataridiki kishiliridin biri bolup, hayat waqtida «alimlarning sultani» dégen unwanni alghan hüseyin xatib oghli bahaeddin weled idi. anisi bolsa, belx emiri rükneddin qizi mümine xatun idi. mewlanining dadisi eyni dewrdiki qiyinchiliqlar tüpeylidin 1212 – yili belxtin ayrilip, ailisi bilen xurasanning nishabur shehirige köchüp barghan we dewridiki tonulghan shair, mutesewwup attar nishaburi bilen körüshken. bu körüshüsh yéshi kichik bolghan mewlane jalalidin rumi üchün chongqur tesir qaldurghan. chünki attar qisqighine dawamlashqan körüshüshte uni maxtighan idi.
mewlane jalalidin rumining dadisi kéyinche nishaburdin baghdadqa, arqidin keibige qarap seper qilip, hej perzini ada qilghan. hejdin qaytqanda demeshiq yoli bilen hazirqi türkiyening malatya, erzinjan, siwas, qeyseri we nighde arqiliq karamangha kelgen. karamanda emir musa saldurghan medrisege orunlashqan. mewlane jalalidin rumi 1225 – yili sherefeddin lalaning qizi göher xatun bilen öylengen. sultan weled bilen alahiddin chelebi bu ailining perzentliri idi. mewlane jalalidin rumi birinchi ayali göher xatun wapat bolghandin kéyin, bir perzentlik tul ayal kerra xatun bilen öylük – ochaqliq bolghan. bu ayalidin muzeppereddin, emir alim chelebi isimlik ikki oghul perzent we melike xatun isimlik bir qiz perzentlik bolghan.
mewlane jalalidin rumi yashighan yillar, seljuqiylar döliti höküm sürüwatqan mezgil idi. u yillarda konya seljuqiylarning paytexti bolup, muhim ilim – pen we senet merkiziy idi. seljuqiylarning sultanliri shu dewrdiki ulugh alim we senetchilerni konyagha toplap döletning küchini ashurushqa tirishiwatqan idi. bu sewebtin seljuqiylar hökümdari alahiddin keykubad mewlane jalalidin rumining dadisi bahaeddin weledni konyagha kélip olturaqliship qélishqa teklip qilghan. 1228 – yili ailisi bilen konyada olturaqliship qalghan bahaeddin weled eslide bu sheherning oghli mewlane jalaliddin rumining kelgüsining téximu yaxshi bolidighanliqigha ishengen idi. démisimu ishlar shundaq boldi.
mewlane jalalidin rumi pütün ömri boyiche xelqqe xizmet qilish, insanlarni méhnetsiz söyüshni ögitish bilen ötküzdi. emma, uning hayatida burulush nuqtisi déyishke bolidighan weqeler yüz bergen. bulardin eng muhim bolghini éhtimal, mewlane jalalidin rumining shemsi tebrizi bilen tonushushi bolsa kérek. bu tonushush, shemsi tebrizining bir soali bilen bashlinip, chongqur dostluqqa özgergen. shemsi tebrizi mewlane jalalidin rumigha tesir körsitidu, mewlane bolsa pütün dunyagha tesir körsitidu. emma, nahayiti epsuski, etraptiki hesetxorlar shemsi tebrizini intayin biaram qilidu. buning netijiside shemsi tebrizi konyadin yiraqlishishqa mejbur bolidu. jalalidin rumi shemsi tebrizini köp izdeydu. uningdin ayrilip qilish bilen köngüllerni izidighan we yürekni ichishturidighan nurghunlighan shéirlarni yazidu. uni tépish üchün ikki qétim demeshiqqe baridu. biraq tapalmaydu. mewlane jalalidin rumi shemsi tebrizini maddiy jehettin tapalmighan bolsimu, rohi jehettin uni özi bilen birlikte köridu. jalalidin rumi bu heqte mundaq deydu: «maddiy jehettin uningdin ayrilip qaldim, emma wujutsiz we jansiz ikkimiz bir nurmiz. ey, izdigen kishi! xalisang uni kör, xalisang méni. men udurmen, umu mendurmen.»
ömrini «yaptim, pishtim, köydüm» dégen sözliri bilen xulasiligen mewlane jalalidin rumi 1273 – yili 17 – dékabir alemdin ötidu.
bügünki künimizde mewlane jalalidin rumi yénimizda bolmisimu, rohi yénimizdidur. u bizge qaldurup ketken meniwi miras, dunyawi qimmetlerge ige bolghanliqi üchün pütün insaniyetke qaldurulghan hayat dersi hésablinidu. belkim, mewlane jalalidin rumi bizge ögetmekchi bolghan keng qorsaqliq, ashiqliq we méhnetsiz söygü, urush oti we yamanliqlar bilen boghuluwatqan bügünki dunyaning qutulushi üchün birdinbir chare bolsa kérek.