yawro – asiyagha nezer – 23

türkiye awazi radiyosi: 2014 - yili 29 – may qazaqistanning paytexti astane shehiride rusiye, qazaqistan we bélarusiye qatarliq döletlerning rehberliri yawro – asiya iqtisad birlikining qurulushi toghrisidiki kélishimge imza qoydi. ortaq tamozhna birlikini teshkil qilghan bu üch dölet 2015 – yili resmiy shekilde yawro – asiya iqtisad birlikining ichide bolidu. imzalanghan kélishim üch döletning parlaménti teripidin testiqlinishi kérek. birlikning merkizide, eza döletlerning muawin bash ministirliri we wekilliridin teshkil qilinghan yawro – asiya iqtisad komitéti bolidu. yawro – asiya iqtisad birliki iqtisadiy komitétining ishxanisi moskwada, sot ishxanisi minsikte, maliye tertipke sélish ishxanisi almatada bolidu. birlik qedemmu qedem soda, éléktir, néfit we bashqa sahelerde ortaq bazar quridu.
astanede échilghan yighingha, aldi bilen tamozhna birlikige, ikkinchi qedemde yawro – asiya iqtisad birlikige qatnishishni telep qilghan qirghizistan bilen erméniyening pirézidéntlirimu qatnashti. erméniye rusiyedin bir kub métiri 180 – 170 dollar bolghan erzan gaz sétiwélish we bu arqiliq iqtisadini rusiyening yardimi bilen tutup turush üchün birlikke qatnishishni arzu qilidu. qirghizistanning meqsitimu buningdin anche perqliq emes.
rusiye qirghizistanning birlikke eza bolushini kapaletke ige qilish üchün 1 milyard dollar qerz we 200 milyon dollar yardem ajritidighanliqini élan qildi. elbette, bu yardemler qirghizistanning rayondiki istratégiyelik orni sewebidin qilinidu. yawro – asiya iqtisad birlikining hazirqi ehwali eng köp rusiyege paydiliq. bashqa eza döletler bolsa, rusiyening siyasiy hökümranliqi astida qélish xetirige qanchilik duch kélishidin qetiynezer, yüz bérish éhtimali bolghan iqtisadiy kirizisler we tehditlerge qarshi mewjutluqini saqlash üchün qoshniliri bilen mashlishishtin qéchip qutulghili bolmaydighanliqini bilidu.
yawro – asiya iqtisad birlikining qurulushigha munasiwetlik kélishim astanede imzalanghandin kéyin, türkiyeningmu bu birlik bilen bolghan munasiwetliri we birlikke qatnishish éhtimali munazire qozghidi. démisimu türkiye jaylishish orni nuqtisidin yawro – asiya iqtisad birlikige qarap turalmaydu. yéqinqi kélechekte ukrainaning birlikke eza bolushining küntertiptin qélishi, türkiyeni yoshurun küchi zor ezalarning béshigha chiqardi.
rusiye – türkiye ortaq istratégiyelik pilanlash guruppisining moskwada échilghan 4 – nöwetlik yighinidin kéyin, ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida söz qilghan rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrow, rusiye bilen türkiye arisidiki shériklik munasiwetning barliq döletler üchün ülge bolalaydighanliqini biildürdi. uning arqisidin söz qilghan türkiye tashqi ishlar ministiri ehmet dawutoghlu, rusiye bilen türkiyening birlikte yawro – asiya rayonining muqimliqigha zor hessilerni qoshalaydighanliqini éytti.
bu yerde sorash kérek bolghan soal shuki, türkiye bu döletler bilen qaysi shekilde ortaq heriket qilalishi mumkin? chünki mewjut ehwallar türkiyening birlikke eza bolushigha imkaniyet bermeydu. yeni, rusiyening rayondiki rehberlik éngi we birlikke eza bolmaqchi bolghan erméniye bilen türkiyening munasiwetliri, eng chong tosalghular hésablinidu. hazirqi ehwalda rusiye birlik ichide özige yoshurun reqip bolalaydighan küchni xalimaydu. türkiyening birlikke qétilishigha, xelqaraliq émbargo we xelqarada yétim qaldurushqa oxshash rusiyeni qiyin ehwalda qoyidighan özgirishler bolmighanda, rusiye asanliqche buninggha yéshil chiragh yaqmaydu.
eslide türkiyening eza döletler bilen yuqiri sewiyelik köp tereplik munasiwetliri bar. bélarusiye bilen wizisiz sayahet qilish dewri bashlandi. rusiyening, qazaqistan we qirghizistan bilen «istratégiyelik shérik» lik sewiyeside munasiwiti bar. birlik türkiyening bu döletler bilen mewjut munasiwetlirini tereqqiy qildurushi üchün yéngi pursetlerni sunalishi mumkin.
qara déngiz bilen kawkaz rayoni hem türkiye, hemde yawro – asiya iqtisad birliki biwaste köngül bölidighan rayonlar hésablinidu. 2014 – yildin bashlap tiranzit anadolu tebiiy gaz turuba yoli layihesidiki hessini ashurghan türkiye, sirtqa bolghan tebiiy gaz béqinmichiliqini azaytip, kawkaz rayonidiki ornini mustehkemlidi. qara déngizning birlik déngizgha échilidighan birdinbir nuqta bolushi, türkiyening ornini téximu küchlendüridu.
qazaqistan bilen qirghizistan bashtin tartipla türkiyening birlikke eza bolushini qollap keldi. shuning üchün türkiye bolupmu türkiy jumhuriyetler, qara déngiz - hazar hemkarliqi, yéngi yipek yolini güllendürüsh qatarliq rayonda hemkarliqni kücheytidighan teshkilatlargha ehmiyet bérishi we ornini téximumustehkemlishi kérek.
türkiye köp xil siyasiy we iqtisadiy teshkilatlar bilen birlikte, yawro – asiya döletliri arisidiki séstimiliq munasiwetlirini kücheytishi, birdin köp tallash yoli arqiliq tengpungluq shekillendürüp, zomiger siyasiy hökümranliqtin bashqa yollarni peyda qilip, küchini ashurushi kérek.
türkiye aktip tashqi siyaset yürgüzgende bu sistéma ichidin özige orun tapalishi mumkin. undaq bolmighanda, mezkur rayondiki tesir küchini yoqitip qoyidu. chünki kelgüsini oylighanda, yawro – asiya iqtisad birlikining siyasiylishishi we qutuplashqan dunyada sherqning muhim parchisigha aylinishini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. hem iqtisadiy jehettiki yéngi imkanlar, hemde tengpungluq amili bolushi jehettin türkiyening yawro – asiya iqtisad birliki bilen istratégiyelik munasiwiti bolushi lazim.