dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 18
türkiye awazi radiyosi: hörmetlik radiyo anglighuchilar, dunya medeniyet tarixida muhim orunda turidighan, eserliri arqiliq insaniyetning saaditi we xushalliqi üchün kishining qelbini yorutidighan, shundaqla türk tilini tereqqiy qildurush we téximu molliqqa ige qilish yolida bibaha xizmetlerni qilghan kishilerdin biri yüsüp xas hajiptur. omumen qilip éytqanda, yüsüp xas hajip «qutadghu bilik» namliq meshhur esiri bilen tonulidu. emma, uning dunya qarishi, hayat pelsepesi we insaniyetke bolghan qarishini bilmey turup, eserni chüshinish mumkin emes.
yüsüp xas hajipning hayatigha munasiwetlik yéterlik köp melumat yoq. uning texminen 1018 – yili tughulghanliqi perez qilinidu. beeyni mehmut qeshqirige oxshash, unimu türkistanning muhim aililiridin, dep qarashqa bolidu. chünki, chüshenchiliri we yazghan eserliridin uning kichik waqtidin tartipla nahayiti yaxshi terbiye körgenlikini biliwalghili bolidu. u chaghlarda bundaq imkaniyetke hemme kishi érishelmeytti. démisimu bilimi bilen özini ispatlighan kishi bolghanliqi üchün, etrapidikilirining yuqiri hörmitige érishkenlikini chüshiniwalghili bolidu.
yüsüp xas hajip türkistanning balasaghun shehiride tughulghan bolup, yaxshi telim – terbiye alghan. hazirghiche uning toluq terjimhali bilinmeydu. ulugh esiri «qutadghu bilik» te özining ismini eng axirqi bölümide peqet bir qétim tilgha alghan. u ana tili türkchidin bashqa, erebche we parschini yuqiri sewiyede biletti.
yüsüp xas hajip türk islam edebiyati (qolimizda bar bolghan) ning tunji yazghuchisi hésablinidu. u bilimge ehmiyet bergen we bilimning ehmiyitini yaxshi chüshengen, pikri ochuq peylasop idi. u 1070 – 1069 – yillirida sherqiy qaraxaniylar dölitining merkiziy qeshqerde turghan. u bu jeryanda balasaghunda yézishqa bashlighan esirini 18 ayda tamamlap, 1070 – yili qaraxaniylar hökümdarliridin tabghach bughra ebu eli hesen bin sulayman arslangha teqdim qilghan. qutadghu bilik xaqaniye türkchisi bilen yézilghan. bilimlik hökümdar bu eserni hörmet bilen qobul qilip, yüsüp xas hajipqa bash meslihetchilik mertiwisini inam qilghan. qutadghu bilik kilassik mesnewi uslubida yézilghan bolup, 88 bölüm, 6645 béyittin terkip tapqan.
yüsüp xas hajip, türk edebiyatida tunji siyasetnamini yazghan we nezm sheklini qollanghan kishi hésablinidu.
qutadghu bilikning lughet menisi heqqide oxshimaydighan qarashlar bar bolup, bezi tetqiqatchilarning pikrige asaslanghanda, «bextlik bolush bilimi», yene bezilerning qarishigha asaslanghanda, «bext keltürgüchi bilim» we «kishilerni her ikki dunyada bextke érishtüridighan bilim» dégendek menilerni bildüridu. qutadghu bilikte töt asasiy uqum bar: 1- örp - adet, exlaq؛ 2- bext, xushalliq؛ 3 – eqil؛ 4 – bilim. her birige simwol qilinghan kishiler arisidiki diyaloglarda dölet, siyaset, jemiyet, kesip we exlaq qatarliq oxshimighan témilar boyiche köz qarashlar bayan qilinghan.
künimizde qutadghu bilikning üch nusxisi bar. birinchisi, wiyénna nusxsi. bu nusxa uyghur yéziqida yézilghan bolup, 1439 – yili hiratta tépilghan. bu nusxa deslepte türkiyening tokat shehirige élip kélingen, arqidin istanbulgha ewetilgen. alim hammér istanbuldiki kitappurushlardin sétiwélip, wiyénna kutupxanisigha teqdim qilghan.
ikkinchisi, qahire nusxisi. ereb herpliri bilen yézilghan bu nusxa, 1896 – yili qahire hidiwlik kitapxanisining gérmaniyelik mudiri doktor moritis teripidin tépilghan.
üchinchisi, perghane nusxisi bolup, ereb herpliri bilen yézilghan. zeki welid toghan teripidin türkistanning perghane wilayiti nemengan shehiride tépilghan.
yüsüp xas hajip bilimlik mutepekkur bolush süpiti bilen, özi yashighan dewr we muhitta érishkili bolidighan pütün bilim we melumatlarni igelleshke tirishqan. u qérindishi we wetendéshi ulugh peylasop farabining eserlirini oqup, uning pikirlirini chüshinishke gheyret qilghan.
türk tilini pishshiq bilidighan we bu jehette uyghurlarning enenisige warisliq qilghan shair, esiride burunqi türk shairlirigha oxshimaydighan halda nezm sheklini qollinip, bashqa qoshna edebiyatlarda qollinilghan shéir shekillirini nahayiti yaxshi bilidighanliqini ispatlighan.
ulugh alim, shair we peylasop yüsüp xas hajip 1077 – yili qeshqerde wapat bolghan we shu yerge depne qilinghan.
