dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 17
türkiye awazi radiyosi: nesrettin tusi, 1201 – yili 17 – féwral xurasanning tus shehiride mötiwer we ölima ailide dunyagha kelgen. dadisi zamanidiki tonulghan kishilerdin biri bolup, fiqih we ilahiyet sahesiide yétishken kishi idi. nesrettin tusi bashlanghuch sawadini dadisining terbiyesi astida chiqarghan. u dadisining yardimide ilahiyet we islam pelsepesini öginishtin sirt, oxshimighan alimlarning yénida turup, oxshimighan ilim saheliride özini yétishtürüshke tirishqan. u tébabet, pelsepe, fiqih, siyaset, matématika we astironomiye penliri boyiche eyni dewrdiki eng yaxshi ustazlardin ders alghan we ismailiyelerning merkiziy kohistangha barghan. u kohistanda ismailiyelerning hökümdari muhteshemning teklipini qobul qilip, ordida uning birinchi meslihetchisi bolghan. nesrettin tusi 1235 – yili meshhur bolghan «exlaqiy nasiri» namliq esirini yézip tamamlighan. bu waqitta, eserning kirish qismida chüshinish mumkin bolghandek, nesrettin tusi bilen hökümdar otturisida mesililer körülüshke bashlighan idi. nesrettin tusi bu ehwalni mundaq bayan qilidu: «bu kitab murekkep mezgilde yézildi. teqdirning orunlashturushi bilen memlikitimdin uzaqlashtim we kohistanda qiyin ehwalda qaldim.» nesrettin tusi tilgha alghan qiyin ehwal, uning 1235 – yili tutqun qilinip, alemut qeleside nezebent astida ötküzüwatqan hayatigha munasiwetlik idi. texminen 20 yil dawamlashqan qele hayati 1256 – yili chinggizxanning newrisi hélakuning ismailiyelerni meghlup qilishi bilen axirlashqan. nesrettin tusi 20 yilliq mehkumluq hayatida muhim eserlerni wujutqa chiqarghan bolup, uning ilm sahesidiki tetqiqatliri, dunya qarishi we iqtidari hélakuxanningmu diqqitini qozghighan. hélakuxan uni özige bash meslihetchi qilghan. u bashqa sahelerdikige oxshashla, siyaset we dölet bashqurush ilimliridimu muhim tejribe we chüshenchilerge ige idi. u iranda türk – mongghul dölitining qurulushi bilen ilmiy paaliyetliri üchün muwapiq muhitqa ériship, paytext maraghada eyni dewrdiki eng chong resetxanini qurghan we u yerni astironomiye tetqiqatlirining merkizi haligha keltürgen.
nesrettin tusi meslihetchi bolghandin kéyin, muhim töt mesile boyiche hélakuxanni qayil qilishqa tirishidu. bular: alimlarning qoghdilishi we ilim – penning tereqqiyati üchün ulardin paydilinish, xelq qiyin ehwalda qalghanda élinidighan bajlarni adaletlik shekilde qaytidin tertipke sélish, ilimlerning ijad qilinishida muhim rol oynaydighan resetxanilarning qurulushi we baghdad kutupxanisini maraghagha köchürüsh idi.
nesrettin tusi 1258 – yili hélakuxanning testiqini alghandin kéyin, sherqning eng heshemetlik «maragha resetxanisi» ning qurulushi bashlinidu. resetxana binasi asasiy bina we qoshumche binalar bolup 13 binadin teshkil tapidu. asasiy binagha astronomiyelik közitishte ishlitilidighan esliheler qoyulidu. qoshumche binalargha bolsa, medrise, kutupxana we dukanlar sélinidu. 30 ming altun dinargha pütken resetxana 12 yilda pütküzülüp, 1271 – yili resmiy ishqa kirishtürülidu.
dunya ilim tarixida muhim orunda turidighan nesrettin tusining nami, oxshimighan jaylarda oxshimighan namlar bilen tilgha élinidu. mesilen, jenubiy yérim sharda nahayiti chong bir yanar taghqa nesrettin tusi, dep nam bérilgen. buningdin bashqa, 1979 – yili sabiq sowét ittipaqining bir astironomiye alimi teripidin bayqalghan pilanéta «nesrettin tusi pilanétasi» dep atalghan. téhranda nesrettin tusi namida chong bir uniwérstétning barliqini, ezerbeyjanda bolsa, resetxanilarning qurulghanliqini eslep ötüshke erziydu.
xulase qilghanda, nesrettin tusi insan merkezchilik dunya qarishigha ige bolup, u eserliride insaniy muamilining asasiy ölchemlirini tüzüshke tirishqan idi. u bu meqsette «exlaqiy nasiri» namliq esiride, «ghayilik insan», «ghayilik aile» we «ghayilik jemiyet» berpa qilish üchün muhakime yürgüzidu. u jemiyetning asasiy unsurliri bolghan kishi, aile, dölet we bashqa ijtimaiy amillarning qurulmilirini hel qilishqa tirishidu. nesrettin tusining dunya qarishining asasi bolsa bilimdur. uning pikirlirini künimizgiche yetküzgen eng muhim teripimu, weqelerge bolghan ilmiy pozitsiyesi we hel qilish usulidur.
