dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 16
türkiye awazi radiyosi: tarix boyiche türlük sewebler tüpeyli oxshimighan jughrapiyelerde özige xas turmush usuli bilen yéngi tertip ornatqan türkler, islam dinini qobul qilghandin kéyin, top – top halda sherqtin gherbke köchüshke bashlidi. köpchiliki oghuzlardin, bashqa qisimliri uyghur we qipchaqlardin teshkillengen türk qebililiri yétip kelgen jaylarda özining medeniyet we hayat pelsepelirini erkin dawamlashturushi we tebiiy menbeler nuqtisidin téxmu bay rayonlargha baralishi üchün öz dölitini qurushqa éhtiyaji chüshti. bu sewebtin, ottura sherqning köp qismini öz ichige alghan, xurasandin misirgha, irandin anadolughiche sozulghan keng térritoriyeni ichige alghan seljuqiylar impératorluqi mana mushundaq éhtiyajdin otturigha chiqti. seljuqiylarning dölet qurushtiki meqsiti peqet yéngi térritoriyelerde özining bixeterlikini kapalet astigha élish weyaki yéngi zéminlarni pethi qilishla emes idi. ular oxshash waqitta yene, bilim we senetke bergen ehmiyiti bilen izliri künimizgiche yétip kelgen minglarche yadikarliqlarni miras qaldurdi. bir – biridin güzel binakarliq yadikarliqliri, tarixiy xatire sarayliri we senet yadikarliqliri seljuqiylar dölitining mirasi süpitide kéyinki ewladlargha amanet qilindi.
sultan alparslan seljuqiylar dölitining ikkinchi sultani bolup, u türklerning anadolu rayonigha kirishini kapaletke ige qilghan muweppeqiyet qazanghan bir qomandan we qabiliyetlik dölet erbabi bolghanliqi üchün türk siyasiy hayatida intayin muhim orungha ige.
sultan alparslan 1029 – yili 20 - yanwar tughulidu. u dadisi chaghri begning yénda terbiyelinidu we urush maharetlirini öginidu. u kichik waqtidila dadisi bilen birlikte urushqa qatnishishtin bashqa yene nurghunlighan urushlargha qatniship, qoshunning qomanliq wezipisini öz üstige alidu we zor ghelibilerni qolgha keltüridu. u deslepte xurasanning textige weliehdilikke teyinlinidu. dadisi chaghri beg wapat bolghandin kéyin, 1060 – yili uning ornigha olturup, xurasanning waliysi bolidu. aridin texminen üch yil ötkendin kéyin, 1063 – yili 7 – dékabir seljuqiylar dölitining sultani taghisi tughrul beg alemdin ötkendin kéyin, seljuqiylar begliri teripidin murasim bilen textke chiqirilidu. u 1064 – yili 27 – aprél chong murasim ötküzüp sultanliqini resmiy élan qilidu. elwette, uning bundaq qilalishi asangha chüshmeydu. chünki, oghul perzenti bolmighan tughrul beg qérindishi chaghri begning oghulliridin biri bolghan sulaymanning textke chiqishini arzu qilghan idi. bu sewebtin, iranning bügünki paytexti téhranning jenubigha jaylashqan rey shehiride sulayman sultan dep élan qilinidu. emma, alparslan we xandanliqning bashqa muhim erbabliri sulaymanning sultanliqini étirap qilmaydu. eng axirida chong ixtilaptin kéyin, alparslan rey shehiride textke chiqishta muweppeqiyet qazinidu.
sultan alparslan textke chiqipla birinchi bolup, taghisi tughrul begning wezirlikini qilghan amidülmülkni wezipisidin élip tashlap, ornigha nizamülmülkni özige wezir qilip teyinleydu. arqidin döletning oxshimighan jaylirida xandanliqning nesebidin kelgen kishilerning isyanlirini basturup, hem sherqte hem gherbte tengla urush bashlaydu. u bir tereptin bügünki giruziyeni pethi qilsa, yene bir tereptin amu deryasidin ötüp rayondiki xanliqlar bilen kélishim tüzidu.
isyanlarni basturup, kélishim tüzgen halda dölet térritoriyesini kéngeytken alparslan eng chong reqibi bolghan wizantiye impériyesini yéqindin közitip kéliwatatti. bezi seljuqiylar beglirining anadolugha kirip chong zeperlerni qazinishigha qarshi wizantiye impériyesi romanos diyogénés zor qoshun bashlap seljuqiylar dölitige qarshi atlinidu we malatyada türk qoshunlirining éghir zerbisige uchrap keynige chékinishke mejbur bolidu. alparslan 1070 – yili ezebeyjanni pethi qilidu. arqidin wan kölining shimalidin ötüp malazgirtqa kélidu. u urfani qorshawgha alidu we 1071 – yili qoshunini helebke toplap misirgha yürüsh qilishni qarar qilidu. bu xewerdin waqip bolghan wizantiye impératori seljuqiylargha qarshi hujum teyyarliqini pütküzidu. wizantiye qoshunliri rumelide yashaydighan türklernimu özige qoshup, 1071 – yili 13 – mart texminen 200 ming esker bilen istanbuldin yolgha chiqidu we malazgirtqa yétip kélidu. bu waqitta hujum xewiridin aldin xewer tapqan alparslan misirgha yürüsh qilishtin waz kéchip, malazgirtqa qarap atlinidu. sultan alparslan bétliske kelgende 10 ming eskerni ayrip ahlatqa ewetidu. bu qoshun wizantiye qoshunliri bilen toqunushup qalidu. buninggha ghezeplengen diyogénés malazgirt qelesige hujum qilip nurghunlighan ademni öltüridu. shundaq qilip, alparslan we diyogénés qoshunliri malazgirt oymanliqida uchrishidu. alparslan urush bashlinishtin burun étidin chüshüp, dua qilidu we eskerlirige tesirlik nutuq sözleydu. alparslan san jehette özidin üstün bolghan wizantiye impériyesige qarshi qedimki türklerning hilal ay urush taktikisini qollinidu we zor ghelibini qolgha keltüridu. düshmen qoshunini tiripiren qilip, impérator romanos diyogénésni esir alidu. sultan alparslan keng qorsaqliq bilen wizantiye impériyesi impératorining jénidin kéchidu we uni her yili olpan tapshurush sherti bilen qoyup béridu. buning bilen u sherq we gherbning eng chong hökümdarliridin biri bolup, nami tarixqa yézilidu.
sultan alparslan 1072 – yili qaraxaniylarning bir qele qomandani teripidin öltürülidu. tetqiqatlar netijiliride körsitilishiche, uning qebrisi mazari merw shehirige qaturulidu.
