xéilsinki bashliqlar uchrishishining eks sadaliri

türkiye awazi radiyosi: amérika qoshma ishtatliri pirézidénti donald tramp bilen rusiye pirézidénti wiladimir putinning xélsinkide ishqa ashurghan aliy derijilik rehberler uchrishishi hem ikki dölet jamaetchiliki hem xelqara jamaetchilik arisida qattiq talash – tartishlargha seweb boldi.  bu munasiwet bilen, biz bu heptiki pirogrammimizda, tramp bilen putinning xélsinkidiki uchrishishi we bu uchrishishning türkiyening diplomatiye siyasitige körsetküsi tesiri heqqide toxtilip ötimiz.

2018 – yili  16 – iyul küni dunya jamaetchiliki heyran qalarliq bir uchrishishqa shahit boldi. libéral dunya tüzümining asaschisi we rehber döliti dep atalghan amérika qoshma ishtatliri pirézidénti donald tramp bilen bu tüzümge axirqi yillarda pütün küchi bilen qarshi chiqqan rusiye rehbiri putin finlandiyening paytexti xélsinkide  bir yerge jem boldi.

tramp bilen putinning uchrishishi, trampning gherblik ittipaqdashliri bilen munasiwetlirini yirikleshtürüwétidighan birqatar bayanatlarni bérishi we shundaq pozitsiyelerni tutushidin kéyin ishqa ashti.

ochuqraq qilip éytqanda, bu özgirishler gherb lagérida jiddiy bölünüshni keltürüp chiqardi. heyran qalarliq bolghini shuki, amérika qoshma ishtatliri bilen ittipaqdashliri otturisidiki ixtilap, trampning kona reqibliri bolghan rusiye, xitay, shimaliy koréye qatarliq döletler bilen bolghan munasiwetlirini eslige keltürüsh we tereqqiy qildurushqa tirishiwatqan bir mezgilge toghra keldi.

bu özgirishler sewebidin nöwette yawropada amérika qoshma ishtatlirining rehberlik talanti we roli mesiliside jiddiy talash – tartishlar otturigha chiqmaqta.

xélsinki uchrishishidin kéyin, tramp amérika qoshma ishtatlirining 2016 – yilqi saylamlirigha rusiyening mudaxile qilghanliqi toghruluq bayanat élan  qildi.

trampning amérika axbarat organlirining doklatlirigha emes, eksiche putinning bu heqtiki bayanatigha bekrek ishinidighanliqini éytishi, amérikiliqlarning qattiq naraziliqini qozghidi. amérika jamaetchilikining köp qismi trampqa ghezep – nepret yaghdurdi. tramp buni körüp sözlirini tüzitishke mejbur boldi. biraq trampning bu heqtiki bayanatliri amérikiliqlarni ishendürelmigenning sirtida, trampqa qarita gumaniy qarash we endishilerni yoq qilalmidi.

uchrishishning ikki saetlik mexpiy qismida tramp bilen putinning némilerni déyishkenliki, qaysi yosunda söhbet élip barghanliqi we netijisining qandaq bolghanliqi éniq emes. putinmu, trampmu uchrishishning «muweppeqiyetlik bolghanliqi» ni éytti.

uchrishishtin kéyin ikki rehberning axbarat élan qilish yighinida éytqanliri, bezi nuqtilarda ortaq tonush hasil qilinghanliqini körsitidu. insanperwerlik yardem üchün hemkarliq ornitish bu nuqtilardin biridur. yene bir nuqta bolsa, israiliye – süriye chégrasida (golan égizlikide) biterep rayon teshkil qilinishi hemde iran – hizbullah küchlirining bu nuqtidin yiraq tutulushidur. derweqe, putinning bayanatidimu, israiliyening chégra bixeterlikige ehmiyet béridighanliqini qeyt qildi.

türkiyege biwasite munasiwetlik teripi bilen, shimaliy süriyening salahiyiti, p y d/y p g ning kélechiki we chégra bixeterliki mesililiride qandaq söhbet ötküzülgenliki, bu heqtimu ortaq tonush hasil qilinip qilinalmighanliqi toghruluq resmiy bayanat élan qilinmidi.

qarimaqqa xélsinki uchrishishi türkiyege biwasite munasiwetlik emestek körünidu, emma siyasiy, herbiy we iqtisadiy netijiliri nuqtisidin élip éytqanda, bu uchrishish türkiyegimu tesir körsitidu. eslide türkiyege tesir körsitidighini, tramp bilen putinning süriye we iran mesiliside qandaq heriket qilidighanliqi, bu heqte birdeklik hasil qilip qilmighanliqi we birdeklik hasil qilghan bolsa, buning mezmunidur.

israiliye taratqulirining xewer qilishiche, ikki rehber iranning süriyediki tesir küchini azaytishining bedilige, amérika qoshma ishtatlirining süriyedin esker chékindürüshi mesiliside birdeklik hasil qilghan. shuning bilen bir waqitta, tramp bilen putin iranning yadro pirogrammisi mesiliside ortaq tonush hasil qilalmighan. chünki, her ikki terep öz pikride ching turghan.

amérika qoshma ishtatliri 2015 – yili imzalanghan kélishim yétersiz dep qaraydu. rusiyemu yawropa ittipaqi ellirige oxshashla kélishim yéterlik dep qaraydu. bu, «rusiye irangha mudaxile qilinghan teqdirde buni wéto qilidu dégen uqumni bildüremdu?» bu hazirche éniq emes.

tramp bilen putinning uchrishishi rusiyening süriyediki asasliq rol oynighuchi küch ikenlikini namayen qildi, déyish mumkin. biraq «ikki rehber süriye mesilisi toghruluq söhbet élip barghan» déyishke téxi baldurluq qilidu. shuni tekitlesh hajetki, putin israiliyeni xatirjem qilish üchün irangha cheklime qoyush toghruluq isharetlerni berdi, biraq bu hergizmu «iran pütünley süriyedin chiqip kétidu» dégen uqumni bildürmeydu.

yene bir tereptin, iran oyun saheside dawamliq qélish üchün moskwa bilen dawamliq diplomatik söhbetlerni élip barmaqta. xélsinki uchrishishi harpisida eli ekber wilayétining putin bilen körüshüshimu del bu söhbet dairisidiki uchrishish idi. 

shuni tekitlesh kérekki, amérika qoshma ishtatliri bilen rusiye, süriyediki hemkarliqini kücheytse, undaqta, süriyede her ikki terep bilen hemkarliq ornitalaydighan birla küch bar, u bolsimu türkiyedur. bu nuqtidin élip éytqanda, aldimizdiki basquchta süriyede türkiye aldinqi pilangha chiqidighan künler yétip kélishi mumkin.

tramp öz dölitidiki dölet organlirigha qarshi chiqish bedilige putin bilen bolghan munasiwitini birqanche baldaq yuqiri kötürdi. amérika taratqulirining xewer qilishiche, tramp jumhur reis rejep tayyip erdoghan bilenmu arigha dölet organlirini arilashturmastin biwasite munasiwet ornitishni xalaydiken. bu arqiliq ikki dölet munasiwetlirini qaytidin shekillendürüp, türkiye bilen amérika qoshma ishtatliri otturisida yéngi bir sehipe échishni arzu qilidiken.

tramp hökümitige yéqin mutexessislerning qarishiche, tramp néme qilishini bilidighan, eqil – parasetlik, zörür tépilghanda öz döliti hem xelqi üchün jénidinmu waz kécheleydighan dölet erbablirini yaxshi köridiken. shu wejidin, tramp pirézidént putingha oxshashla jumhur reis rejep tayyip erdoghan bilenmu biwasite söhbet ötküzüsh arqiliq saqliniwatqan mesililerni hel qilalaymen, dep oylaydiken.

shimaliy atlantik ehdi teshkilati bashliqlar yighinida jumhur reis erdoghan bilen pirézidént donald trampning semimiy qol éliship körüshüshi amérika qoshma ishtatlirida, «tramp putingha oxshashla jumhur reis erdoghan bilenmu biwasite munasiwet ornitishqa teyyarliniwatidu» teriqiside analiz qilindi.

belki tramp, «amérika qoshma ishtatliridiki dölet organlirining barliq tosalghulirigha qarimay putin bilen biwasite söhbet ötküzüsh nishanimgha yettim, erdoghan bilenmu biwasite söhbet ötküzüshümge némishqa bolmighudek?» dep oylishi mumkin. biraq, putin bilen biwasite söhbet ötküzüsh mesiliside dölet organlirini bir chetke qayrip qoyalighan tramp, erdoghan bilenmu biwasite söhbet ötküzüsh mesilisidimu shundaq qilsa, amérika qoshma ishtatliridiki bezi küchlerning jiddiy qarshiliq körsitishige duch kélishi mumkin.